Hang naar sterke leiders zit in Russisch DNA

Montefiores boek leest als een toneelstuk. Met behulp van een handige lijst van hoofdpersonen en figuranten beschrijft Montefiore in verschillende scènes op erudiete wijze de opkomst en ondergang van de Romanovs.

Legitimiteit

De Romanovs waren meesters in het consolideren van de macht. Tijdens de bruidschouw, een soort Idols voor tienermaagden, kozen ze bewust geen huwelijkspartners uit de rivaliserende facties aan het tsaristische hof, maar voor vrouwen uit de lagere provinciale adel. Eenmaal aan het hof kon de familie van het meisje enorm veel macht en rijkdom vergaren. Maar als de bruid niet aan de dynastieke verplichtingen voldeed, kon de hele familie worden uitgeroeid.

In 1648 wist tsaar Aleksej zijn legitimiteit te bekrachtigen. In ruil voor de absolute heerschappij van de Romanovs én militaire hulp mocht de adel de boeren, negentig procent van de bevolking, tiranniseren. Montefiore signaleert in dat verband de vorming van een Russisch gedragspatroon dat nog steeds geldt. Slaafs zijn naar boven, tiranniek naar beneden.

Daarmee samen hangt een ander Russisch dilemma: de leider kan zich onmogelijk terugtrekken zolang hij niet gevrijwaard is van vervolging of inbeslagname van zijn fortuin. De Romanovs losten dit probleem op door zichzelf te  kronen. ‘Tsaar’ Poetin heeft zijn volk beloofd om nooit af te treden.

Drank en seks

Wie preuts is of last heeft van een zwakke maag, kan beter niet aan dit formidabele epos beginnen. Verhalen over vrouwen die levend onder het ijs werden gestopt, tegenstanders die op Het Rode Plein werden onthoofd of rectaal werden gespietst, broeder- en vadermoord, volgen elkaar in rap tempo op.

Daarnaast schrijft Montefiore, misschien wel te, uitvoerig over de talrijke seksuele uitspattingen en drankgelagen van tsaar Peter de Grote (1672-1725) en het gigantische libido van Catharina I (1684-1727). De nauwelijks door historici gebruikte brieven en dagboeken van tsaar Alexander II (1818-1881) en zijn minnares Katja zijn zelfs pornografisch. Alexander schreef vol lof over haar coquille, die ‘buiten zinnen raakte en zich als een bloedzuiger aan me vast hechtte’.

Hervormingen

Vanaf het midden van de negentiende eeuw worstelden opeenvolgende tsaren met de modernisering van hun land. Na de desastreus verlopen Krimoorlog (1853-1856), waarin bleek dat het Russische leger hopeloos verouderd was, moest er wat veranderen.

In februari 1861 ondertekende tsaar Alexander II het decreet over lijfeigenschap. 22   miljoen lijfeigenen waren vrij. In 1864 kwam er een onafhankelijke rechterlijke macht met juryrechtspraak en werden nieuwe lokale bestuursorganen op provinciaal en districtsniveau (zemstvo’s) opgericht. Volgens Montefiore wilden de Romanovs met deze maatregelen de autocratie verstevigen, maar het effect was omgekeerd. Het pact tussen de adel en de vorst werd beëindigd. Voortaan baseerde de tsaar zijn macht op de geweren van zijn leger en zijn bureaucratie. De Romanovs en de samenleving dreven langzaam uiteen.

Tsaar Alexander II werd in 1881 door terroristen vermoord. Zijn opvolger Alexander III (1845-1894) wilde de nationale eenheid herstellen door minderheden te onderdrukken, hetgeen mislukte. En Nicolaas II (1868-1918) verspeelde het laatste beetje krediet van de Romanovs door zich in te laten met de charlatan Raspoetin. Nicolaas’ zoon Michaël II zou slechts één dag tsaar zijn en zelf afstand doen van de troon. Uiteindelijk zijn de Romanovs op gruwelijke wijze door de bolsjewieken vermoord.

Het fantastische boek van Montefiore schreeuwt om een tv-serie in de trant van The Tudors. Montefiore beschrijft op magistrale wijze driehonderd jaar Russische geschiedenis tegen de achtergrond van de belangrijkste ontwikkelingen op het Europese toneel. Maar hij heeft ook oog voor een eigenaardige karaktertrek van de Russen: een hang naar sterke zelfverzekerde, veelal bloeddorstige leiders.