De mens als machine, een roman als raderwerk

Wie Leren bidden in het tijdperk van de techniek begint te lezen, wordt hardhandig bij zijn lurven gegrepen. Een vader pakt in de eerste zin zijn tienerzoon Lenz vast en voert hem mee naar de kamer van een dienstmeid. ‘Zo, en nu maak je van dit grietje hier een vrouw waar ik bij ben.’ Het bevel van de vader kan niet genegeerd worden. Ook het dienstmeisje voegt zich ernaar, alsof ze ‘vormeloze materie was die op een daad van Lenz wachtte om voltooid te worden’.

Lenz Buchmann, de tiener, wordt met de stalen discipline van het leger opgevoed, zijn vader is iemand die ook na de oorlog het soldatenleven niet kan opgeven. Lenz wordt een veelgeprezen arts, zijn handen zijn precisiewerktuigen die uiterst vakkundig in het met sterven bedreigde menselijke vlees snijden. Het gaat Lenz echter niet om de genezing, hij ziet zich als een emotieloze reparateur van machines.

Van geneesheer naar heerser

Lenz Buchmann is een immoreel mens, iemand die ervan geniet te vernederen. Een zwerver krijgt van hem aan de keukentafel te eten, maar niet nadat er een curieus verhoor en ander getreuzel aan vooraf is gegaan. Terwijl de zwerver zwijgend eet, dwingt Lenz de zwerver toe te kijken hoe hij zijn vrouw neukt. Niet mensen genezen, maar hen overheersen is wat Lenz wil.

Deze drang, duidelijk van zijn vader geërfd, zorgt voor een carrièrewending. Het bekende gezegde luidt dat politiek een voortzetting van de oorlog is met andere middelen, en nu er geen oorlog meer woedt, besluit Buchmann een prominente rol te gaan spelen in de politiek van de stad waar hij woont. Binnen de kortste keren klimt hij op tot de op een na hoogste positie in ‘de Partij’. Toen hij achttien werd, had vader Buchmann tegen hem gezegd: ‘Doen wat je wilt doen is de eerste tree, de tweede is ervoor zorgen dat de anderen willen wat jij wilt.’

Ontembare natuur

Buchmann senior heeft tijdens de oorlog waarin hij vocht een medesoldaat gedood. Buchmann junior neemt de dochter van deze vermoorde militair aan als secretaresse, zonder dat ze van de voorgeschiedenis op de hoogte is. Hij leert deze ‘juffrouw Liegnitz’ zelfstandig politieke teksten vol leugens schrijven. ‘In zekere zin was hij haar aan het maken, zoals hij lang geleden had gedaan met het dienstmeisje.’

Dan wordt Lenz Buchmann ernstig ziek. 

Leren bidden in het tijdperk van de techniek is op dat moment gevorderd tot in het tweede van drie delen. De overrompelende greep waarin Gonçalo M. Tavares zijn lezers vanaf de eerste pagina beetpakte, heeft dan nagenoeg zijn kracht verloren. De roman is opgezet als een soort verhandeling, het heeft veel weg van notulen. Getuige ook de subtitel die op het titelblad is toegevoegd: ‘Lenz Buchmanns positie in de wereld’. De zinnen lijken een aaneenrijging van mededelingen of constateringen. Vaak geeft de roman je de indruk een non-fictiewerk te lezen. 

Eenheid van vorm en inhoud

In het begin van de roman staat deze vormelijke, technische opzet in dienst van het verhaal. Denk aan de arts Buchmann die zichzelf als machine ziet; het is slechts één van de vele manieren waarop vorm en inhoud aan elkaar gekoppeld. Maar Buchmann is een personage dat geen innerlijke ontwikkeling kent en als het plot vorm krijgt, wordt de technische stijl daardoor vervelingwekkend, vooral dankzij ondoorgrondelijke, filosofisch aandoende uitweidingen. Als het noodlot Buchmann treft en de roman eigenlijk ‘emotioneel’ zou moeten worden, blijft zelfs enkel de verteltechniek over. 

Die graduele verschuiving – van techniek die emotie oproept naar emotie die louter technisch blijft – is geen toeval. Alles vraagt in Leren bidden in het tijdperk van de techniek om interpretatie, de roman is een zorgvuldig opgebouwde machine met vele radertjes. De namen alleen al (Buchmann, Liegnitz) lijken vol van betekenis. Zo houdt de hoofdpersoon zich angstvallig (als dat bij hem een toepasselijk woord kan zijn) vast aan de door zijn vader opgebouwde bibliotheek. Maar is de perverse heerser Buchmann werkelijk een man van boeken?

Niets dan techniek

Het schema van macht en onmacht is in een steeds nadrukkelijkere, klinische stijl uiteindelijk niet meer dan dat: stijl, techniek. Dat is te weinig. Je leest daardoor onbewogen over een gevoelloos mens die aftakelt door de zich van menselijke filosofietjes niets aantrekkende natuur. Je zou Buchmann zijn lijden kunnen toewensen, je zou verontwaardigd of zelfs geschokt kunnen zijn door zijn immoraliteit, maar het enige wat Tavares oproept is onverschilligheid.

Maar weinig mensen raken gefascineerd door de binnenkant van een uurwerk en nemen de moeite het machientje te doorgronden. Leren bidden is als roman eigenlijk alleen interessant voor literatuurwetenschappers.