Memoires van oorlogskind en Nobelwinnaar Grass

De manier waarop Grass zijn memoires aanpakt, doet denken aan de methode van schrijvers die eveneens de behoefte voelden om uit de herinneringen aan vroeger het ontstaan van een persoonlijkheid en het onontkoombaar besef van een nakend schrijversbestaan te distilleren. Onder meer Jeroen Brouwers (De zondvloed), Imre Kertesz (Ik, de ander) en Tom Lanoye (Kartonnen dozen) deden het Grass voor, steeds volgens hetzelfde stramien: de schrijver graaft diep in zijn verleden en stoot vol verwondering op een kind of jongeman waar hij geen uitstaans meer mee heeft, hoewel hij het onloochenbaar ooit is geweest. Het enige wat de schrijver kan doen, is beschrijven en hier en daar een element oppikken dat verwijst naar de mens die de zinnen aan het neerschrijven is, hijzelf dus.

Verleiding

Ook Grass is zich bijzonder goed bewust van die dubbelzinnigheid tussen ‘ik’ en ‘niet-ik’. Geregeld gebruikt hij aanduidingen als ‘de jongen met mijn naam’ en wisselt hij voortdurend ‘ik’ en ‘hij’ met elkaar af. Sommige dingen van vroeger kan hij begrijpen – dat hij bijvoorbeeld “een meeloper [was], wiens gedachten altijd ergens anders zwierven” – andere dingen stuiten op onbegrip: waarom heeft hij zich in godsnaam laten verleiden om hartstochtelijk en “vanuit een onverstoorde vrageloosheid” de Blut und Boden-ideologie van de Führer toe te juichen in een nazistische jongerenbeweging? Iets waar hij zich overigens niet voor verontschuldigt naar het publiek toe, iets dat hij zelfs niet verantwoordt: “Om de jongen en dus mezelf te ontlasten kan niet eens gezegd worden: ze hebben ons verleid! Nee, we hebben onszelf, ik heb mezelf laten verleiden.”

Het boek omvat de periode vanaf zijn jeugd tot en met het schrijven en verschijnen van zijn debuutroman De blikken trommel, die hem in één klap wereldberoemd maakte. In prachtig, beeldrijk proza vertelt Grass ons waar hij de inspiratie vandaan haalde voor romans als Hondsdagen, De rattenkoning. En uiteraard De blikken trommel, waarvan het hoofdpersonage dat weigerde op te groeien bijzonder veel overeenkomsten vertoonde met de jonge schrijver: “En ook al wist Oskar me geraffineerd te onteigenen, anderzijds gunde hij me de auteursrechten op alles wat er in zijn naam gebeurt.”

Rode wangen

Zowel qua vorm als beeldspraak is De rokken van de ui behoorlijk déjà-vu en zelfs oubollig te noemen. Om het verleden en het opzoeken van de anekdotes daarin te omschrijven, maakt Grass gebruik van de ui en haar vele rokken, barnsteen waarin insecten voor de eeuwigheid zijn vervat, leisteen en spons en achteruitkijkspiegel. Niet echt bijster origineel en eigenlijk behoorlijk voor de hand liggend. Van een schrijver van zijn kaliber mag je misschien wel meer verwachten. Ook zijn taalgebruik komt in deze eenentwintigste eeuw, waarin taboes taboe zijn, soms erg gedateerd over. Ter staving: masturbatie is nu niet meer de doodzonde waarover enkel met rode wangen en in omfloerste termen als ‘de wekelijkse verlichting’ wordt gesproken. Zelfs al heb je ’t dan over vroeger.

Maar dat is detailkritiek, want bovenal proeft de lezer dat het allemaal gemeend is, dat Grass een oprechte, eerlijke en zelfs voelbaar moeizame poging heeft gedaan om de wortels van zijn schrijverschap bloot te leggen en een leven, of toch het ontluikende deel daarvan, op schrift te stellen. Bewust gefragmenteerd, net als het leven zelf, want ook daarin vallen slechts achteraf patronen te herkennen. Het bouwproces van een imposant oeuvre en haar schrijver is in De rokken van de ui op bijzonder mooie, zij het klassiek aandoende manier, voor de eeuwigheid bewaard.