Een individueel verhaal, een universele angst

De Vlaamse auteur Tom Lanoye publiceerde in 2009 zijn roman Sprakeloos. In dit boek beschrijft hij de achteruitgang van zijn moeder, die haar spraakvermogen verliest en vervolgens langzaam verder aftakelt. Nu van de hand van zijn landgenoot Mortier een roman over hetzelfde thema is verschenen, ligt het voor de hand om de twee boeken met elkaar te vergelijken. Maar wie dat probeert is snel klaar, want behalve het thema hebben de werken weinig met elkaar gemeen. Het grootste verschil? Lanoye begon pas aan zijn boek nadat zijn moeder was overleden, terwijl Mortier zijn roman – soms letterlijk – naast zijn moeders ziektebed schreef. Dat maakt Gestameld liedboek rauw, confronterend en pijnlijk oprecht.

Stream of consciousness
Het is vreselijk als een geliefde iets ernstigs overkomt. Het is begrijpelijk dat een schrijver na het meemaken van een ingrijpende gebeurtenis naar de pen grijpt, maar of dat ook goede literatuur oplevert is discutabel. Literatuurwetenschappers en recensenten houden zich al tijdenlang bezig met deze kwestie, en de discussie hieromtrent laaide onlangs opnieuw op toen A.F.Th. van der Heijden over de dood van zijn zoon het boek Tonio schreef. De critici waren het er echter vrijwel allemaal over eens dat Tonio een universeel literair werk over dood en verlies is geworden, waarmee het Van der Heijdens persoonlijke drama overstijgt.

Sprakeloos en Tonio zijn allebei succesvolle en gelauwerde boeken. Toch heeft Mortier voor een totaal andere aanpak gekozen dan zijn collega-auteurs Lanoye en Van der Heijden. Waar zij een verhalende en min of meer chronologische benadering hanteren, is Gestameld liedboek een bundeling geworden van over elkaar buitelende gedachten, overpeinzingen en herinneringen. De teksten in het boek balanceren vaak op de vage grens tussen proza en poëzie, en het resultaat daarvan is een stream of consciousness – een weergave van de onderbroken gedachten die Mortier ervoer.

Snakken naar adem
Mortier had geen betere vorm voor zijn boek kunnen kiezen: zijn stream of consciousness sluit perfect aan bij de ontreddering en pijn die hij voelt bij het ziekteproces van zijn moeder. Ondanks het feit dat Mortier zijn ervaringen niet in een verhaalvorm heeft gegoten en je ze dus niet op chronologische volgorde kunt meebeleven, word je als lezer toch onmiddellijk in het boek gezogen. Het is immers onmogelijk om jezelf niet in Mortier te herkennen. Gestameld liedboek is niet alleen de beschrijving van een persoonlijke tragedie, maar – net als Tonio – een weergave van een universele angst, namelijk de angst om een dierbare te verliezen. Zo schrijft Mortier:

Ik ben bang dat jouw trage sterven, dit eeuwige hangen tussen leven en dood in, nog lang een open wonde zal blijven. De afbraak, het verlies is zo totaal. Het slokt alles op. Ontdoet je van deurlijsten van taal. Slaat ramen uit hun sponningen, rukt het behang van je muren en krabt aan het pleisterwerk en de stenen tot ze meegeven. Misschien, misschien dat zich voorbij de verbijstering een kalmer land uitstrekt.

Mortier heeft geen clichés nodig om de thema’s dood en verlies te beschrijven. Het zijn juist zijn pure, eerlijke gedachten – op prachtige wijze verwoord – die ervoor zorgen dat Gestameld liedboek je doet snakken naar adem.