Het verraad van een non-fictieboek

Het verraad van de tekst is het resultaat van Grunbergs gastschrijverschap aan de Universiteit Leiden in 2008, dat de thema’s oorlogsliteratuur en waarheid had. Op twee voorwoordjes en twee interviewtjes na, bestaat de bundel uit Grunbergs Albert Verwey-lezing en de teksten die studenten naar aanleiding van zijn colleges schreven.

Verleiden tot verraad

Vast onderdeel van het Leidse gastschrijverschap is de jaarlijkse Albert Verwey-lezing, waarin de gastschrijver zijn mening uiteenzet over een bepaald aspect van de literatuur. In Grunbergs geval was dat goede (oorlogs)literatuur. Waaraan moet een verhaal voldoen om literatuur genoemd te worden? Is het een kwestie van stijl of draait het om de inhoud? En is het een pre als het verhaal naar de werkelijkheid buiten de tekst verwijst? Volgens Grunberg draait het allemaal om verraad. Een goede tekst verleidt de lezer om zichzelf te verraden. ‘Als er geen verbod meer bestaat, als de lezer niet langer voelt of op zijn minst rekening houdt met de mogelijkheid dat hij in het boek een wereld betreedt die voor hem misschien wel verboden is, dan hoeven we over literatuur alleen nog maar te praten zoals accountants over een jaarverslag’, aldus Grunberg. Wanneer de tekst de lezer ‘neemt’, wanneer de tekst de lezer een spiegel voorhoudt, verleidt de tekst de lezer om zichzelf te verraden. Grunberg: ‘Hoe meer de lezer zich kan schamen, hoe meer hij geniet.’

Dit uitgangspunt is uitstekend van toepassing op Grunbergs eigen werk. Neem zijn roman Tirza. (Wie deze roman nog niet heeft gelezen wordt aangeraden om de rest van deze alinea over te slaan.) Welke lezer voelde zich niet verraden toen bleek dat zij het verhaal van een moordenaar met pedoseksuele neigingen had gelezen? De lezer stond immers, door het perspectief van de roman, aan de kant van deze moordenaar: zij begreep wat er in hoofdpersoon Hofmeester omging en waarom deze deed wat hij deed. Maar begrip hebben voor een moordenaar? De tekst heeft de lezer verleid tot verraad.

Dagboekfragmenten
Terug naar Het verraad van de tekst. Grunberg gaf zijn Leidse studenten de volgende opdracht: ‘schrijf de waarheid over jezelf in fictie’. Dat leverde dertien verhalen op, die zijn opgenomen in deze bundel. Vaak gaan die verhalen over De Liefde of over onenightstands. Ze lezen als fragmenten uit een dagboek. Begin-twintigers die met weemoed terugkijken op hun leven dat voorbijgeschoten is, een leven waarin ze alles al gedaan hebben. De verhalen zijn tenenkrommend, op een paar na. Alex van Egmond schreef het stilistisch sterke ‘Bombarderen’. Het voert je mee naar het exotische Uganda met vreemde Ugandezen en nog vreemdere expats. Je waant je voor even in Afrika. Maar verleiden tot verraad doet dit verhaal nauwelijks. De tekst verraadt enkel de vooroordelen van de lezer over Afrikanen.

Max van Duins ‘De waarheid’ beantwoordt het beste aan Grunbergs opvatting over literatuur. Zijn verhaal is dat van een oud-kankerpatiënt die vreemde dingen doet in de hoop dat kanker niet terugkeert. Dezelfde kleding dragen als toen hij goed bericht kreeg, dwanggedachten om de kanker te bezweren. Enerzijds verraadt de lezer zichzelf door mee te gaan in deze vormen van bijgeloof, anderzijds verleidt de tekst de lezer tot verraad omdat het de lezer uiteindelijk niet uitmaakt of de kanker is teruggekomen of niet. Zoals Grunberg zegt in zijn Verwey-lezing: ‘De schoonheid verleidt de toeschouwer naar een tragedie te kijken waarin de dood heerst. Hij kan genieten omdat hij zelf de zekerheid heeft, of althans denkt te hebben dat hem zoiets nooit zal overkomen.’

Twee mooie verhalen tussen een hoop ergerniswekkende dagboekfragmenten van studenten. Daarvoor koop je geen non-fictieboek. Wel voor Grunbergs Albert Verwey-lezing? Nee, want die staat in haar geheel op de website van NRC Handelsblad.