Louis Vuitton als symbolische winnaar

De emeritus hoogleraar van de Universiteit van Oxford begint zijn magnum opus met de wortels van het socialistische en communistische gedachtegoed in de eeuwen ver achter ons. De interessante geschiedenis over de strijd om een nieuw maatschappelijke orde, is helaas van korte duur. Al snel worden de belangrijkste theoretici van het communisme (Marx, Engels en Lenin) opgevoerd, en in hun voetsporen de ondeugden van de revolutionaire dictatuur. ‘De afwijzing van instituties die verantwoordelijkheid, individuele vrijheden en politiek pluralisme zouden onderbouwen, werd een gebruikelijk kenmerk van communistische systemen. Toch oefenden de ideeën en utopische doelen een sterke aantrekkingskracht uit.’ In deze twee zinnen ligt de kern van het communisme verscholen: het is een antidemocratische politieke, maatschappelijk en economische visie die ondanks zijn perversiteit ontzettend veel mensen heeft aangetrokken.

Waar zijn de slachtoffers?
Geen studie over het communisme kan zich onttrekken aan de verschrikkingen die deze utopische leer tot gevolg had. Een paar willekeurige voorbeelden: de landbouwcollectivisatie in Oekraïne kostte tussen 1929 en 1933 aan ruim vijf miljoen mensen het leven, Stalins terreur in de jaren dertig was goed voor elf miljoen doden en het aantal mensen dat tussen 1949 en 1953 in Mao’s China is geëxecuteerd ligt tussen de 800.000 en vijf miljoen.

Brown besteedt opvallend weinig aandacht aan deze miljoenen slachtoffers – ze zijn nog net niet weggezet als een voetnoot. Dit is een politieke geschiedenis van bijna duizend pagina’s waar partijleden, ideologen en voorvechters van het communistische ideaal ruim baan krijgen. Dat is niet het enige manco aan deze studie: door de vele bijzinnen, het wollige jargon van de communisten en de lange uitweidingen over het wel en wee in de Sovjet-Unie, het Centraal Comité en het Politbureau maken dit boek tot pittige kost – zeker voor een leek.

Gemiste kans(en)
Dit boek is in twee jaar tijd geschreven en er gingen tientallen jaren van onderzoek aan vooraf. Het resultaat is een beetje teleurstellend: deze studie beschrijft niets anders dan de wereldwijde opkomst en ondergang van het communisme. Gezien Browns staat van dienst is het een gemiste kans dat er zo weinig helder geformuleerde beschouwingen zijn opgenomen in het boek – alleen in de laatste drie van de dertig hoofdstukken. Wanneer de auteur dan toch een interessante visie met zijn lezers wil delen, is deze onorthodox.

Brown beweert namelijk dat de massale sociale mobiliteit de hoofdoorzaak is voor de communistische implosie: ‘Door een hoogopgeleide bevolking te kweken bevatte het Communisme de zaden van zijn eigen ondergang.’ Daarmee druist hij in tegen de bestaande en meer gangbare verklaringen, namelijk de economische onmacht van de Sovjet-Unie en de planeconomie. Er zijn natuurlijk nog tal van andere oorzaken die de ondergang van het communisme hebben bewerkstelligd, waaronder het bewustwordingsproces van de middenklasse, maar de economische factor is en blijft de belangrijkste.

Pijnlijk
Na het lezen van dit boek wordt één constatering wederom bevestigd: het communisme heeft bij miljoenen mensen verwachtingen gewekt die niet realistisch waren. Oude mannen hebben uit naam van een revolutionair ideaal mensen onderdrukt, gemarteld en geëxecuteerd. Daarnaast waren de dictatoriale regimes ook schuldig aan grootschalige milieuvervuiling, maar daar heeft Brown helaas weinig oog voor. Uiteindelijk was er maar een systeem dat vrijheid en gelijkheid bracht, en dat was het kapitalisme. Wat het volk uiteindelijk wilde, was vrijheid van meningsuiting, winkelen in verwarmde winkelcentra en hamburgers eten bij McDonald’s.

Zelfs de initiator van perestrojka en glasnost, Michael Gorbatsjov zwichtte voor kapitalistische geneugten: in 1997 was de oud-communist te zien in een televisiespotje van Pizza Hut. Een decennium later figureerde hij in een reclamecampagne van het über-kapitalistische tassenmerk Louis Vuitton – de opbrengst daarvan ging wrang genoeg naar zijn stichting Green Cross International die vecht voor een beter milieu. Louis Vutton als symbolische winnaar van een ideologische titanenstrijd. Wat een ironie.

Lees ook de recensie van David Priestlands De rode vlag. De wereldgeschiedenis van het communisme en van Wolfgang Leonards Kanttekeningen bij Stalin.