Literatuur als vluchtheuvel

In de geschiedenis van Rusland heeft de vaderlandse literatuur een zeer belangrijke rol gespeeld. Dit kwam niet alleen door de belangrijke rol die de klassieken speelden bij de vorming van de Russische jeugd, maar ook doordat de literatuur in de voorbije twee eeuwen het medium bij uitstek was waarmee de intellectuele voorhoede, de intelligentsia, haar ideeën kon communiceren. In de loop van de negentiende eeuw werd de literatuur meer en meer een vluchtheuvel voor de gefrustreerde intelligentsia, die in de negentiende en twintigste eeuw aan handen en voeten waren gebonden door twee grote regimes: het tsaristische en het communistische. De maatschappijkritiek bevond zich dan ook vooral tussen de regels van de grote romans. Daarnaast zien we in veel van de klassieke werken een ongekend grote emotionele bewogenheid, die typerend lijkt voor de Russische volksziel, terugkomen

Romantiek en moderniteit

N.M. Karamzin (1766-1826)

Toen Aleksandr Genis en Pjotr Vajlj de canon van hun middelbare schooltijd herlazen vonden zij de Russische cultuur als verstekeling terug in de oude doos van hun jeugd. In De Russische leeslijst getuigen zij hier van en in hun treffende analyses zien we alle grote Russische thema’s terugkomen. Naast overbekende schrijvers als Poesjkin, Gogol, Tolstoj en Dostojevski worden er twee andere grote schrijvers besproken: Karamzin (1766-1826) en Toergenev (1818-1883). Juist deze twee schrijvers symboliseren de centrale thema’s van de Russische literatuur: de tegenstelling tussen stad en platteland, moderniteit en romantiek, ratio en emotie. In Karamzins dramatische liefdesroman Arme Liza, het “embryo waaruit onze literatuur is gegroeid”, wordt het eenvoudige plattelandsmeisje Liza, als symbool van de puurheid, verliefd op de welgestelde Erast, het toonbeeld van de stedelijke verdorvenheid. Erast verloochent Liza’s liefde, wat haar uiteindelijk tot zelfmoord aanzet.

De oppositie tussen stad en platteland komt ook terug in Toergenevs Vader en zonen (misschien wel het belangrijkste boek uit de Russische geschiedenis), maar dan als bron van het zogenaamde Russische nihilisme. In Vaders en zonen wordt het generatieconflict tussen de revolutionairen van de jaren veertig en zestig van de negentiende eeuw gesymboliseerd door de strijd tussen Bazarow en zijn vriend Arkady aan de ene kant en Arkady’s vader en oom aan de andere kant. Bazarow en Arkady zijn jonge geneeskundestudenten, die een tijdje bij Arkady’s vader op de boerderij verblijven. Bazarow is naar eigen zeggen ‘nihilist’, dat wil zeggen dat hij in niets gelooft dan dat wat kan worden vastgesteld door de rationele methodes van de natuurwetenschap Het gaat Bazarow alleen om waarheid, hiermee zweert hij alle spiritualiteit en geloof af, namelijk kunst, literatuur, natuur, filosofie, traditie, autoriteit, religie en intuïtie, liefde: “De natuur is geen tempel, maar een werkplaats, en de mens is een arbeider in die werkplaats.”

I.S. Toergenev (1818-1883)

Met Bazarow staan we aan het begin van een lange traditie van jonge mensen die geloofden in grote modernistische idealen. Nadat ze in het tweede deel van de negentiende eeuw elke vorm van traditie af hadden gezworen, gingen deze jongelingen over tot een uiterst gewelddadig terrorisme. Hoewel Bazarow een fictieve persoon was, heeft de Russische geschiedenis vele Bazarows gekend. Hiermee is de roman van Toergenev een voorafschaduwing van de werkelijkheid, en met Toergevens visionaire boek kruisen fictie en realiteit elkaar.

Geschiedenis van misverstaan

Als altijd blijkt ook dat de geschiedenis van deze literatuur een geschiedenis is van misverstaan. De canon die we doorwerken is doorspekt met stereotype interpretaties, terwijl bij herlezing die gemeenplaatsen vaak een simplificatie van de intenties van de auteurs blijken. Dit is een naar trekje van de Russische literatuur en haar geschiedenis: de neiging naar absolute idealen en bombastische pathetiek hangt altijd boven de markt. Genis en Vajlj benadrukken dan ook dat deze literatuur meer is dan aangename verpozing:

In wezen is heel onze canon, in de schoolinterpretatie ervan, een soort morele doctrine, een soort surrogaat voor religie.

Volgens Genis en Valjl komt deze neiging vooral voort uit een gebrek aan een democratisch podium in Rusland. Hierdoor was er geen ruimte voor discussie en konden extreme opinies opbloeien zonder dat ze door iemand betwist werden, hetgeen ervoor zorgde dat ze ongehinderd voort konden woekeren.

Canon

Helaas ontbreekt er aan De Russische leeslijst een samenvattend artikel waarin de fundamentele dilemma’s en problemen van de Russische literatuur behandeld worden. Hiermee komt meteen het nadeel van de canonvorming aan het licht: de canon is willekeurig en vaak onsamenhangend. Wellicht was het daarom aardig geweest om aan een dergelijk thema een overkoepelend essay te wijden. Wat overigens niets af doet aan de uitstekende analyses en uiterst leesbare artikelen.

De auteurs zeggen niet de pretentie te hebben om iets vernieuwend over de canon te zeggen, maar het is een verademing om met hun korte puntige essays de grote werken als verse vissen voorgehangen te krijgen. In de bijbehorende bloemlezing Arme Liza, zijn enkele verhalen of romanfragmenten opgenomen van de door Genis en Valjl besproken schrijvers. Hierin kunnen we de sfeer van de gouden negentiende eeuw van de Russische literatuur in beknopte vorm tot ons laten komen om zo de totaal ervaring compleet te maken.

Aleksandr Genis & Pjotr Vajlj • De Russische leeslijst: Essays over de klassieke Russische literatuur • Vertaling: Arie van der Ent • Uitgeverij Ad. Donker • Prijs: € 17,90 • 192 bladzijden • ISBN 9061005701

Arie van der Ent (samenstelling en vertaling) • Arme Liza: Bloemlezingen uit de klassieke Russische literatuur • Uitgeverij Ad. Donker • Prijs: € 18,90• 288 bladzijden • ISBN 906100571X