De trein in de cinema

Scène uit Tickets

In meer op de realiteit geënte films, zoals Tickets, is de trein een plaats waar mensen met verschillende maatschappelijke en culturele achtergronden elkaar ontmoeten. Verschillende vormen van menselijk contact worden in beeld gebracht door drie regisseurs met eenzelfde verschil in achtergrond als de personages uit hun film, Abbas Kiarostami komt uit Iran, Ken Loach uit Groot-Brittannië en Ermanno Olmi uit Italië. De regisseurs plaatsen hun film daarmee in een lange cinematografische traditie waarin de trein haar functie als transportmiddel overstijgt.

Western, oorlog en misdaad

In de twintigste eeuw is er in veel films aandacht besteed aan de rol van het openbaar vervoer in het moderne leven. Hoewel de trein vaak slechts het decor is waartegen de verwikkelingen zich afspelen, overstijgt het voertuig in andere films, dankzij het mythische voorkomen of de cruciale plaats die het in het verhaal inneemt, haar gebruikelijke onbetekenendheid. Dit laatste is zeker het geval in een klassieke Western als The Iron Horse (1924).

Scène uit The Iron Horse

Het verhaal gaat over de poging van twee spoorwegbedrijven om het oosten en het westen van de Verenigde Staten door middel van een spoorlijn met elkaar te verbinden. Dergelijke films zijn bepalend geweest voor moderne Amerikaanse mythen die tot op de dag van vandaag doorwerken. De eerste avonturiers hebben, met gevaar voor eigen leven, en belangrijker nog, op eigen kracht, de oversteek naar het westen gemaakt. De grote gevaren van uitputting, droogte en gevaarlijke Indianenstammen maakten de tocht tot een hachelijke onderneming. Binnen deze verhalen vormt de aanleg van het spoor en het arriveren van de eerste treinen een belangrijk moment in de vooruitgang van de mensheid. De wildernis is bedwongen, een nieuwe stap in de moderne beschaving is gezet; hoewel de toekomst niet zeker is, wordt ze met vertrouwen tegemoet gezien.

Rijdend decor

Sinds de Tweede Wereldoorlog is de trein in de moderne cinema niet langer alleen maar een vredig symbool voor vooruitgang. In plaats daarvan is het in films als Shoah (1985) eerder een metafoor voor de ontspoorde beschaving. De zwarte, denderende stoomtreinen verwijzen naar een grimmig verleden. De enorme infrastructuur en de perfecte organisatie van het openbaar vervoer roept associaties met de goed geoliede vernietigingsmachine van het Derde Rijk op. De trein speelt ook een belangrijke rol in veel misdaad- of actiefilms.

Scène uit Strangers on a Train

In een van de meest befaamde treinenfilms, Hitchcocks klassieker Strangers on a Train (1951), geeft een toevallige ontmoeting tussen een tennisspeler en een ernstig verwarde adellijke heer de aanleiding tot een gewelddadige moord. In actiefilms zoals Mission: Impossible (1996), The Peacemaker (1997) en vele Bondfilms, speelt de trein ook vaak een buitengewone rol; het is het rijdende decor waar geheim agenten op en af kunnen springen, waarop gevaarlijke schurken springladingen kunnen aanbrengen en waar vechtend op het dak van de trein (natuurlijk tijdig bukkend voor de lage tunnels) de helden en boeven van het stuk elkaar naar het leven kunnen staan.

Interactie

In Tickets is de trein noch metafoor voor vernieuwing of vernietiging, noch decor voor een gewelddadig treffen. In de film klinken achter de normale vormen van menselijke interactie ook de mondiale problematiek van terrorisme en immigratie door. In de film is de trein tussen Innsbruck en Rome de plek waar mensen uit verschillende culturen, van verschillende leeftijden en met verschillende economische achtergronden elkaar ontmoeten. In Tickets blijft de functie van een trein als ontmoetingsplek niet beperkt tot de personages, de film is tevens een ontmoeting tussen regisseurs uit drie verschillende landen. Loach, Olmi en Kiarostami hebben alledrie een eigen gedeelte van de regie voor hun rekening hebben genomen, het scenario is gezamenlijk tot stand gekomen.

Scène uit Tickets

Tickets is een film waarin de onderlinge communicatie sterk verbonden is met de maatschappelijke problemen van deze tijd. De bijdrage van Ermanno Olmi brengt de angst voor terroristische aanslagen van hedendaagse reizigers in beeld. Een Italiaanse biochemicus ziet zich vanwege het tijdelijk sluiten van het vliegveld genoodzaakt om per trein naar Rome te reizen. Hiermee ontsnapt hij echter niet aan de dreiging van het moderne terrorisme. In de trein naar Rome bevindt zich een speciale politie-eenheid die belast is met het beschermen maar ook het controleren van passagiers. De communicatie tussen de treinreizigers onderling en de reizigers en de politie-eenheid zijn bij uitstek modern. Vanachter zijn donkere zonnebril zoekt de leider van het politieteam naar verdachte voorwerpen of personen. De dreiging van een aanslag is ook voor de passagiers voelbaar: tassen van oude dames moeten worden geopend, de reizigers houden afstand van elkaar, toeristen uit India worden met argwaan bekeken. In de bijdrage van Ken Loach gaan achter de interactie tussen zijn personages ook problemen van de moderne tijd schuil. Drie jonge Celtic-supporters zijn op weg naar een voetbalwedstrijd in Rome, onderweg ontmoeten de jongens een aantal Albanese vluchtelingen. Een van de vluchtelingen ontfutselt een supporter zijn kaartje. In tegenstelling tot Olmi ziet Loach wel mogelijkheden voor enig optimisme. In plaats van zich op de Albanese familie te wreken, zoals de jongens aanvankelijk van plan zijn, wint de empathie met het gezin het van de kwaadheid. De Iraanse regisseur Kiarostami stelt in zijn bijdrage niet direct maatschappelijke problemen aan de orde. Hij voorziet het onbeschofte gedrag van zijn passagiers van een verontschuldigend randje door de tragische achtergrond van zijn vrouwelijke hoofdpersonage uit te diepen. Het verhaal eindigt net als dat van Loach optimistisch: medemenselijkheid en beleefdheid overbruggen de kloof die gevoelens van eenzaamheid en isolatie tussen mensen slaan.

Hoewel de drie verhalen in Tickets aardig met elkaar zijn verweven blijft de vraag wat de meerwaarde is van drie verhalen en drie regisseurs. In elk van de verhalen is de thematiek interessant genoeg om in één verhaal te worden uitgewerkt. Bovendien maakt het verschil in stijl de overgangen tussen de verhalen soms wat gekunsteld. Niettemin is de film vanwege de actualiteit van de thematiek interessant voor eenieder die af en toe langere tijd doorbrengt binnen het geliefde speelterrein voor filmmakers.