Vloeibare Tijden

Er is geen boek over de tijdsgeest van de afgelopen decennia waarin Bauman niet meerdere keren wordt aangehaald, vaak in de vorm van een klinkende, en zelfs elegant geformuleerde stelling. Een nadere kennismaking met zijn werk is dan ook aanbevelenswaardig. En het recent vertaalde Vloeibare tijden vormt daarop een goede, toegankelijke inleiding. De titel verwijst naar de ‘vloeibare moderniteit’ – bij Bauman volgend op de moderniteit -, die wordt gekenmerkt door de veranderlijkheid van zowel instituties als individuen, de desintegratie van verzorgingsstaat en samenleving, de scheiding van (mondiale) macht en (lokale) politiek, het onvermogen tot langetermijnplanning en de oproep tot flexibiliteit.

Het zelfversterkende effect van angs

Al deze kenmerken werken onduidelijkheid in de hand. Tegelijkertijd groeit de angst voor het noodlot. Vol ontzetting beziet de burger hoe de samenleving schijnbaar onverdedigbaar staat tegenover terrorisme, milieu- of economische crises. Dit leidt ertoe dat voor zowel samenleving als individu veiligheid het grote thema wordt. Het is de staat die deze moet verzorgen; haar legitimiteit is al decennia aan het verschuiven van een beschermer tegen sociale achteruitgang, richting een beschermer van de persoonlijke veiligheid.

Natuurlijk blijft het noodlot onweerstaanbaar. Dus wat doen wij, broze mensen? We zoeken plaatsvervangende doelstellingen om het teveel aan existentiële angst op af te reageren. We verdiepen ons bijvoorbeeld in de vijf tekenen van depressie of te hoge bloeddruk en scheppen zo de illusie het bestaan tenminste deels te controleren. Maar zowel collectief als individueel geldt: des te meer we bezig zijn de angstaanjagende wanorde te bestrijden, des te meer we haar vergroten. Bauman hamert erop: angst bezit een zelfversterkend effect. De tegenwoordig veelgeziene uitvlucht is ook al niet hoopgevend:

De droom om de onzekerheid minder afschrikwekkend en het geluk blijvender te maken door zijn ego te veranderen, en zijn ego te veranderen door zijn uiterlijk te veranderen, is de ‘utopie’ van de jagers – een ‘gedereguleerde’, ‘geprivatiseerde’ en ‘geïndividualiseerde’ versie van de vroegere droombeelden van de goede samenleving.

De tijd staat niet stil!
De ‘jagers’ zijn de individuen en kapitalistische bedrijven op zoek naar respectievelijk opwinding en winst. Zij creëren niets blijvends. Tegelijkertijd moeten zij (wij) altijd door: de economie moet groeien om gezond te blijven, en ook het individu mag ‘niet achterblijven’, de tijd staat immers niet stil! Deze vaak alleen kwantitatieve voortgang is een soort eindeloze stoelendans. Tevens verdwijnt uit de gedereguleerde samenlevingen langzaam alle solidariteit, haar credo wordt: ‘Ieder voor zich en God voor ons allen en naar de duivel met de achterblijvers.’

En die achterblijvers? Die vormen een permanent overtollige klasse. En ze gaan rellen in Londen. Of op een andere schaal: zie de vluchtelingenkampen in de Hoorn van Afrika, die nu de laatste Somalische vluchtelingen, maar al decennialang permanent honderdduizenden van deze overtolligen (Bauman: ‘menselijke afvalproducten’) herbergen.

Niet toegeven
Sommige vluchtelingen schoppen het tot asielzoeker in de westerse landen. Maar net als de mondiale elite, zo stelt Bauman, verpersoonlijkt de asielzoeker de ‘vloeibare ruimte’, waaruit de huidige onzekerheid voortkomt. Natuurlijk is de mondiale elite onaantastbaar, en dus ‘richten angst en vrees zich op dichterbij gelegen doelen en vertonen zich als populistische angst voor en wrok tegen de “naastbijzijnde vreemden”.’

Het betoog van Bauman is kort, maar elke pagina telt. Bovendien luidt hij terecht de alarmbellen. Bauman waarschuwt waartoe angst – ‘de meest sinistere van de demonen’ – kan uitgroeien. Wanneer we er aan toe geven – en dat mogen we dus niet doen! – versterkt het zichzelf. Dan wordt het toekomstbeeld van een samenleving waarin de welvarenden zich teruggetrokken in gefortificeerde omgevingen puur escapistisch gedragen, terwijl de economisch nuttelozen verpieteren in getto’s, welhaast onvermijdelijk.