Ontploffende vibrators en oneliners van dictators

.

Wie bij dat gegeven een tragische, realistische roman verwacht waarin sociale misstanden aan de kaak worden gesteld om de beweegredenen van terroristen te onthullen, die is duidelijk niet bekend met het werk van Palahniuk. Die weet niet dat in voorganger Snuff – die De Geus in augustus in vertaling uit zal brengen – een pornoster zich doodsekst op de meest walgelijke en ironische wijze die je kunt bedenken. Die weet ook niet dat mensen flauwvielen tijdens Palahniuks voorleessessies. Palahniuk staat garant voor gruwel en grappen, en in Pygmee is dat niet anders. Toch doet de insteek van de roman hopen dat Palahniuk ons weer iets scherps te zeggen heeft over de staat waarin de Verenigde Staten verkeren.

‘Ik zie niet in waarom de mens niet even wreed zou zijn als de natuur’
Pygmee is opgesteld in rapporten van de jonge terrorist agent no. 67 (bijnaam Pygmee). Die rapporten hebben weinig tot niets weg van officiële overheidsdocumenten. Gelijk op de eerste pagina wordt de toon gezet. Pygmee komt de Verenigde Staten binnen en raast van ingehouden woede tegenover de douanebeambte: ‘Man, oud kooidier ga dood van te lang leef, bloed zak zwaar in been aders.’ Ook de leden van zijn gastfamilie beschrijft Pygmee als dieren (‘koevader’, ‘kipmoeder’, ‘varkenhondbroer’ en ‘katzus’), waarbij hij door de geur van hun adem precies weet te identificeren welke medicijnen ze slikken.

Het gebrekkige Engels van Pygmee – knap vertaald naar gebrekkig Nederlands door Jos den Bekker – staat Palahniuks gebruikelijke humor en agressie niet in de weg, hoogstens het gebruik van gevatte oneliners. Dat lost hij echter slim op, door Pygmee voortdurend dictators en revolutionairen te laten citeren, van Lenin tot Mussolini. Vooral ’totaal gemeen tiran, meedogenloos koning Adolf Hitler’ komt geregeld opduiken, met zinnen als: ‘Ik zie niet in waarom de mens niet even wreed zou zijn als de natuur.’

Maatschappijkritiek als pittig sausje
Wat wil Pygmee? Uit terugblikken in verschillende rapporten wordt duidelijk dat hij gehersenspoeld is door de staat. Dat instructeurs hem hebben doen geloven dat Amerikaanse terroristen zijn ouders hebben gedood en dat hij daarom op alle Amerikanen wraak wil nemen. De ideologie die Pygmee meekrijgt is een ratjetoe van fascisme en communisme, met daarbovenop een Godheid die wil dat mensen zo wreed mogelijk tegen elkaar zijn. Palahniuk heeft zijn terrorist hiermee wel erg onrealistisch gemaakt, waardoor de satirische lading grotendeels wegvalt.

Met een anale verkrachtingsscène in een mannen-wc in Wal-Mart, een high school shooting tijdens een ‘model VN’-bijeenkomst waarin niemand Amerika wil zijn, en een Science Fair met ontploffende vibrators voorziet Palahniuk ruimschoots in bizar spektakel. Maar helaas blijft de maatschappijkritiek daarbij eerder een pittig sausje dan dat het een onderliggende etterende wond is. Bij een roman over terrorisme, geschreven door de auteur van Fight Club, verwacht je meer.

Glanzend product
Het onderwerp is in dit geval te zwaar voor de absurdistische lichtheid waarmee het wordt aangepakt, zoals dat ook in Grunbergs Onze Oom het geval was. Het meest teleurstellende is misschien nog wel dat Pygmees verandering in het boek niet gestuurd wordt door een innerlijke strijd over zijn ideologische overtuigingen, maar simpelweg door een verliefdheid op zijn katzus. Bovendien past de hele verteltechniek van de rapporten niet bij de persoonlijke gebeurtenissen die worden beschreven.

Het geheel schreeuwt daarmee: ‘neem me niet serieus.’ Nieuwe verteltrucs kunnen niet verhullen dat Chuck wel erg voorspelbaar begint te worden in zijn onvoorspelbaarheid, dat hij deel begint uit te maken van de glanzende producten uit de Wal-Mart. Van zijn volgende roman, Damned, die in augustus uitkomt in Amerika, kunnen we hetzelfde recept in een andere context verwachten: hij volgt daarin een jong meisje, dat aan een marihuana-overdosis is gestorven, door de hel. Wie weet heeft hij zich daarna voldoende uitgeleefd om een roman te gaan schrijven met minder bombarie en meer inhoud. Dat zou pas subversief zijn.