Het onzichtbare gefotografeerd

Fotografen in Nederland en Dutch Eyes is op 10 december 2008 het eerste exemplaar van Beyond Photography overhandigd in FOAM. Anders dan bij de twee voorgaande titels is het thema van Beyond Photography precies dat wat de titel zegt, fotografie die verder gaat dan fotografie: de verbeeldende fotografie. Van geënsceneerde portretten en droomachtige beelden tot aan fotografische collages en volledig digitaal bewerkte kunstwerken. Beyond Photography besteedt juist aandacht aan de stroming die volgens sommigen veelal genegeerd wordt. Het boek is een verzameling van verbeeldende foto’s, afkomstig uit Nederland en België, gemaakt in de afgelopen dertig jaar.

Nederland is van oudsher een liefhebber van documentairefotografie. Dat is geen nieuws: Nederlandse documentairefotografen zijn zeer goed vertegenwoordigd in binnen- en buitenland. De in 2007 verschenen geschiedschrijving van de Nederlandse fotografie Dutch Eyes behandelt (van de moderne fotografie) dan ook voornamelijk de fotografen binnen het documentairekader. Gezegd werd dat er in Dutch Eyes voorbij werd gegaan aan het bestaan van de verbeeldende fotografie. Menig fotograaf en andere geïnteresseerden of belanghebbenden werden tegen het hoofd gestoten. Er ontstond een levendige discussie over de verschillende stromingen binnen de Nederlandse fotografie en de vertegenwoordiging van de verbeeldende fotografie.

Overzichtelijk en onderzoekend

Melanie Bonajo, Furniture Bondage 03 (from the series The Soul of Things), 2007

Mede als reactie op deze discussie werd het idee gevormd een ‘eigen’ overzicht te maken. Het resultaat is het 280 pagina’s dikke Engelstalige Beyond Photography. Het initiatief kwam van fotograaf Ruud van Empel en Uitgeverij Voetnoot. Het boek toont een selectie van Nederlandse en Belgische kunstenaars en hun verbeeldende fotografische werken vanaf de jaren tachtig tot nu. Naast de vertegenwoordiging in tekst en beeld van 42 kunstenaars zijn in het boek ook essays opgenomen van Maartje van den Heuvel, Lotte Menkman, Eric Min en Rommert Boonstra.

Het boek begint met de vier essays. Voor de lezer die meer wil dan een mooi tafelboek zijn deze teksten zeker de moeite waard. Elke tekst behandelt op een andere manier het thema ‘beyond photography’ en tezamen geven zij een goed beeld van het karakter, de geschiedenis en de plaats van de (verbeeldende) fotografie in Nederland en België. Het blijven echter persoonlijke visies, maar misschien maakt dat juist deze essays interessant. Rommert Boonstra, zelf fotograaf en ook als kunstenaar vertegenwoordigd in het boek, beschrijft bijvoorbeeld zijn liefde voor de verbeeldende fotografie en behandelt tevens de kritiek jegens deze stroming.

Rommert Boonstra, Loosing My Wings, 1988

Boonstra (1942) kan een pionier genoemd worden van de Nederlandse verbeeldende fotografie. Hij behoort tot de ‘oude garde’ autonome fotografen, in één adem te noemen met Teun Hocks, Ruud van Empel en Christian Carez. Zij komen alle vier aan bod in Beyond Photography. De jongste fotograaf in het boek is de Nederlandse Melanie Bonajo (1978) en wordt door Maartje van den Heuvel het moderne voorbeeld genoemd van de verbeeldende fotografie. Haar werk speelt sterk met het narratief, evenals het werk van Hocks en bijvoorbeeld de autodidact Hendrik Kerstens.

(Sur)realisme
Fotografie heeft twee kenmerken die steeds weer in geschriften over dit medium naar voren komen: haar verbintenis met de realiteit door haar ‘waarheidsgetrouwe’ weergave van de wereld, en haar relatie met tijd. Lotte Menkman beschrijft in haar essay ‘The True Mystery of the World is the Visible, not the Unvisible: on the Pioneers of Today’s Dutch Creative Photography’ dat juist de realiteitswaarde van de fotografie interessant is voor het onderzoeken van feit en fictie, wat wel en niet zichtbaar is. Het fotografische beeld kan, door de intentie van de kunstenaar en de interpretatie door de toeschouwer, dicht bij de realiteit komen, maar deze ook binnenstebuiten keren. De gepresenteerde fotografen tonen allen een totaal eigen stijl en sfeer, maar werken duidelijk met de mogelijkheden van de fotografie om hun ‘verbeelding’ weer te geven. Dit kan een spel zijn met tijd, licht, kader en sequentie, maar ook met de verschillende mogelijkheden met de analoge en/of digitale afdruk. De fotografie van Hellen van Meene, Arno Nollen en Carla van de Puttelaar werkt subtiel vervreemdend, maar zij hebben nog een sterk verband met de werkelijkheid. De collagefoto’s van Paul Overdijk en Oscar Voch neigen al meer naar het surreële. Zo ook de digitale foto’s van bijvoorbeeld Micha Klein: deze beelden hebben weinig tot geen relatie  met de oorspronkelijke fotografische ‘werkelijkheid’.

Ruud van Empel, Untitled #1, 2004

‘Anyone who remaines too attached to reality becomes a copying machine’, schrijft Boonstra in zijn essay ‘Staged Photography in the Netherlands in the Eighties’. In de verbeeldende fotografie wordt de camera gebruikt om juist datgene weer te geven dat niet zichtbaar is: gedachten, gevoelens, ideeën. De grenzen van de fotografie worden opgezocht en verlegd, het resultaat zijn beelden die verder rijken dan het puur fotografische. Beyond Photography slaagt in het representeren van de Nederlandse en Belgische verbeeldende fotografie: niet alleen door haar diversiteit qua beelden, maar ook in het aan bod laten komen van oude en relatief nieuwe vertolkers. Net als elk overzicht kan de lezer enkele namen missen, zoals Paul en Menno de Nooijer of Inez van Lamsweerde, dat is de tol die elke samensteller van een overzicht moet betalen. Desondanks is Beyond Photography een zeer bijzonder boek voor iedereen die geïnteresseerd is in fotografie en kunst, en een absolute aanvulling op de al bestaande fotografie-overzichten.