Naar de diepten van het hart

Ignatieff geeft een eenvoudige definitie voor wat hij onder ‘troost’ verstaat: ‘Vasthouden aan de liefde voor het leven zoals het is, in het hier en nu.’ Hij richt zijn blik op overlevers uit de Europese traditie die ons kunnen inspireren. Bijvoorbeeld de Bijbelse Job en Paulus, maar ook de filosofen Boëthius en Montaigne, de schrijvers Dante en Camus en de componist Gustav Mahler. Allemaal mannen (enkele vrouwen zijn ondergebracht in één hoofdstuk) die zich openhartig en herkenbaar uitten. Paulus’ ontwikkelde een taal van vertroosting die de eerste en krachtigste taal van gelijkheid was, de taal die – meestal niet erkend – de basis is van alle seculiere, revolutionaire, socialistische, humanistische en liberale talen van gelijkheid’. Dat deze wel degelijk wordt (h)erkend, blijkt uit enkele boeken van filosofen als Badiou, Agamben en Žižek.

Marcus Aurelius is ‘ongeëvenaard openhartig (…) over eenzaamheid, ontmoediging, angst en verlies, precies de zaken die maken dat we behoefte hebben aan troost. Want het biedt troost om te weten dat zelfs een keizer, alleen met zijn gedachten, de avond niet door kon komen. Dat is iets wat we met hem kunnen delen’.

Troost als wederkerigheid

Montaigne ondernam in het derde deel van zijn Essais ‘expedities naar de diepten van zijn hart’. Sterker nog: hij vestigde zijn aandacht geheel op het leven van alledag en de mensen om hem heen, schrijft Ignatieff. Ook de filosoof Hume zocht troost en afleiding in menselijk gezelschap, zelfs toen hij wist dat de dood nabij was.

Soms is het thema ‘troost’ wat minder duidelijk en lijkt de keuze meer ingegeven door Ignatieffs bekendheid met politieke figuren als markies De Condorcet, Karl Marx en Lincoln en richt Ignatieff zich daarbij slechts op een element van troost: hoop. Of misschien eerder: het op aarde gerechtigheid bewerkstelligen. Iets waar de socioloog Max Weber het weer helemaal niet mee eens was. Hij waarschuwde ervoor dat mensen ‘een verlangen naar verlossing maar moesten laten varen’. Weber kon zichzelf in zijn latere leven niet laten getroosten door hetzij het geloof of andere (seculiere) vormen van zingeving. Wellicht kun je zeggen dat iemand zoals hij daardoor een ander ook niet echt kon troosten.

Troost in de kleine dingen des levens

Een voorbeeld van iemand die beide kon is Gustav Mahler. Hij kon zich zowel laten troosten door muziek én door anderen. Bovendien kon hij zowel uitvoerende musici als luisteraars troosten met zijn composities. Hij had in zijn jeugd acht broertjes en zusjes verloren en later een dochtertje, Marie. De dood van Marie zette hem aan tot het voltooien van zijn Kindertotenlieder.

Dat troost niet per se woorden of klanken behoeft, beschrijft Ignatieff treffend in het hoofdstuk over Camus’ La peste, dat in coronatijd veelvuldig werd gelezen:

‘Van zijn eigen moeder in Algiers, een arme, analfabete weduwe, al vanaf haar geboorte half doof, die de kost verdiende als naaister en werkster, had Camus geleerd dat de meest helende troost woordeloos kon zijn. Sterker nog, er waren ogenblikken waarin woorden te veel waren. Je moest gewoon naast het bed zitten en iemands hand vasthouden, water geven, schone kleren aantrekken, verschonen en proberen het lijden te verlichten. Dat was de enige troost die ertoe deed’.

Het zijn dergelijke citaten die de lezer raken en het begrip ‘troost’ inzichtelijk maken. Over de hele linie worden verschillende manieren van troost beschreven: de Stoïcijnse, joodse, christelijke troost en die van de vooruitgang. Het idee voor Ignatieffs boek ontstond tijdens het tweedaagse 150 Psalms gedurende het Festival Oude Muziek 2017 in Utrecht, waar de auteur een lezing hield. Hij ervaarde hier dat muziek mensen kan troosten. Maar het lijken toch vooral medemensen en de kleine dingen des levens te zijn die troost kunnen bieden. Voor veel lezers ‘in donkere tijden’ waarschijnlijk o zo herkenbaar.

Uitvoering van een psalm door het Nederlands Kamerkoor © Foppe Schut