Lome wortelen en vergetele sneeuw
Toen Virginia Woolf in 1922 een voordracht van The Waste Land door T.S. Eliot had gehoord, verzuchtte ze in haar dagboek: ‘Wat de samenhang is, weet ik niet zo zeker.’ Ze was niet de enige. ‘Zelden werd de samenhang van een tekst sterker op de proef gesteld, zelden hebben lezers zo wanhopig naar verband gezocht’, zo schrijft Paul Claes in de inleiding bij zijn vertaling van het beroemdste modernistische gedicht.
Thomas Stearns Eliot (1888-1965) schreef The Waste Land nadat hij uit Amerika naar Engeland was geëmigreerd om daar als leraar en criticus te gaan werken. Rond 1920 begon hij aan de tekst, waarin hij ook al jaren eerder geschreven fragmenten integreerde. In 1922 legt hij het resultaat aan bevriend dichter Ezra Pound voor. ‘Complimenti, you bitch. I am wracked by the seven jealousies’ is zijn reactie. Hij schrapt echter ook flink, en kort de tekst tot ongeveer de helft in. Volgens Eliot zelf had Pound ‘uit een warboel van goede en slechte passages een gedicht gemaakt’.
Noten
Toen er plannen waren om het in boekvorm te laten verschijnen voegde Eliot er een vijftigtal noten aan toe – naar eigen zeggen omdat de tekst te kort was voor een plaquette van 64 pagina’s. Later noemde hij deze noten smalend een ‘vertoon van pseudowetenschap’. Maar de noten zijn in de loop van de tijd een onlosmakelijk deel van de tekst geworden.
De reacties van critici varieerden van ‘groots, prachtig, geweldig’ tot ‘a piece of tripe’ (waardeloze troep). Het boek had een grote invloed op een generatie romanschrijvers, zoals Hemingway, Scott Fitzgerald, Faulkner en Greene, die daarom ook wel ‘Wastelanders’ genoemd werden. Hun boeken werden bevolkt door machteloze, verveelde, ontwortelde figuren die gekweld rondwaren in een wereld zonder zin.
Maar de mozaïekachtige raadselachtigheid van de tekst was vooral onweerstaanbaar voor universitaire tekstanalytici. The Waste Land is het meest becommentarieerde gedicht uit de hele twintigste eeuw en is daarin verwant met James Joyce’s Ulysses, dat in hetzelfde jaar verscheen. Helaas is die toe-eigening van teksten door de academische wereld vaak funest voor de leeslust: men krijgt het idee dat je deze teksten met een zeer hoge status niet zonder tekstcommentaar kunt lezen, en ziet dan vaak maar helemaal van lezing af.
Houvast
Vertaler en commentator Paul Claes reikt lezers die houvast zoeken bij een tekst als deze een gulle hand toe. In beide hoedanigheden, als vertaler en als commentator, blinkt Claes uit in grondigheid. Deze bezigheden hangen voor hem overigens nauw met elkaar samen: vertalen is voor hem een tekst tot in de details doorgronden. Als vertaler laat Claes ook in dit (tweetalig uitgegeven) werk zijn grote kwaliteit zien: vindingrijkheid wat betreft ritme, klank en neologismen. Zo wordt ‘forgetful snow’ in zijn Nederlands ‘vergetele sneeuw’. Hij brengt klankrijmen aan, zoals assonanties in ‘o’ in ‘lome wortelen’ (‘dull roots’) en ‘stroomde een drom over de London Bridge, zo velen’ (‘A crowd flowed over London Bridge, so many’).
Als commentator geeft Claes rijkelijk toelichtingen en duidingen bij de tekst. Hij reikt sleutels en leidmotieven aan – zoals het leidmotief van water en droogte, de invloed van vruchtbaarheidsmythen – en voegt nog eens het dubbele van Eliots eigen noten (in deze editie ook vertaald), aan de tekst toe. Zo is de tekst die oorspronkelijk slechts vijftien pagina’s beslaat, in deze uitgave uitgebreid tot een dikke mantel van tweehonderd pagina’s noten en duiding. Als kers op de interpretatietaart geeft Claes ons ten slotte een ‘biografische sleutel’, die ons in de inleiding handenwrijvend in het vooruitzicht wordt gesteld.
Overspel
In deze biografische opmerkingen ‘onthult’ Claes dat The Waste Land feitelijk is te herleiden tot een biografisch gegeven uit Eliots leven, namelijk het onvruchtbare en onbevredigende huwelijk van Eliot met zijn vrouw Vivien Haigh-Wood, die uiteindelijk zenuwziek in een inrichting werd opgenomen. Zij had Eliot bedrogen met Bertrand Russell. In de gedetailleerde duiding van de veronderstelde verwijzingen naar dit overspel draaft Claes nogal door, álles lijkt betekenisvol te worden in het oog van de hartstochtelijke interpreet: de ‘dull roots’ zijn natuurlijk fallisch bedoeld, en waarom komen er zoveel ’trio’s’ in het gedicht voor?
Claes’ bewering dat dit geheel zijn eigen vondst is, is overigens niet correct, aangezien de biografische verwijzingen van het ‘barre land’ als symbool voor het ‘onvruchtbare’ huwelijk van Eliot en Vivien Haigh-Wood algemeen bekend zijn. Menigeen heeft er in commentaren op gewezen. In een interview met het tijdschrift Knack antwoordt Claes op de vraag of hij zeker weet dat niemand anders dit al heeft ontdekt: ‘The Waste Land handelt over vruchtbaarheid en onvruchtbaarheid – het thema komt werkelijk in iedere alinea aan bod – en over de onvruchtbaarheid in Eliots eigen huwelijksleven. Niemand heeft dit ooit eerder opgemerkt. Bepaalde commentatoren hebben wel hints gegeven die in die richting wezen, maar die aanwijzingen bleven altijd vaag en onuitgewerkt.’
Het doet verder niets af aan de uitstekende vertaling, en de (voor sommigen wellicht overvloedige) duiding. Maar daar kan ieder uitpikken wat hem of haar bevalt. Voor wie niet zo van de freudiaanse interpretaties is, valt er nog altijd genoeg te beleven en te puzzelen in de tekst zelf. Wie zijn behoefte aan rationeel begrijpen een beetje onderdrukt, kan zijn zintuigen vol laten stromen met de dramatiek, de klank en het ritme van het gedicht. The Waste Land is een flonkerend veelzijdig werk dat de leegheid en tragiek van de moderne wereld en van het menszijn op fascinerende wijze uitdrukt.
Op dinsdag 10 juni is er een speciaal programma van Poetry International gewijd aan Het barre land. Verschillende dichters zullen de tekst integraal voordragen.
