Hoe ‘fout’ was Elsschot?

Over die paradox buigt Matthijs de Ridder (geen familie) zich in zijn essay Aan Borms: Willem Elsschot, een politiek schrijver. Matthijs de Ridder is recensent voor De Standaard en tevens verbonden aan het Louis Paul Boon-documentatiecentrum van de Universiteit Antwerpen. Aan Borms lijkt een voorzet te zijn voor het proefschrift over de activistische tegentraditie in de Vlaamse letteren waar hij momenteel aan werkt.

Engagement

De Vlaamse activist August Borms werd aan het einde van de Tweede Wereldoorlog geëxecuteerd op grond van collaboratie met de Duitse bezetter. Voor sommigen werd hij hiermee een martelaar voor de Vlaamse zaak. Een jaar na Borms’ executie schreef Elsschot het controversiële gedicht. In zijn boek weekt Matthijs de Ridder Willem Elsschot los uit het tot nu toe dominante literair-historische discours, waarin Elsschot tot een schrijver van ‘het menselijk tekort’ wordt gezien, de door Du Perron gebruikte vertaling van ‘la condition humaine’. Deze overheersende visie is dan ook een erfenis van Nederlandse cultuurcritici als Menno ter Braak en Jan Greshoff. Zij wilden, met alle geweld, Elsschot boven het Vlaamse uittillen en zijn schrijverschap een universeler karakter toedichten. Een lezing die volgens Matthijs de Ridder voorbijgaat aan de politieke achtergronden van Elsschots werk en de daarmee samenhangende verankering in de Vlaamse maatschappij in de eerste helft van de twintigste eeuw.

Door deze achtergronden tegen het licht te houden, is Matthijs de Ridder in staat om de paradox tussen enerzijds de ‘linksige’ schrijver Elsschot en anderzijds de auteur van het Bormsgedicht op te heffen. Volgens hem zijn in de romans Lijmen en Tsjip vele verwijzingen te vinden naar de Vlaamse maatschappij en haar ondergeschoven positie binnen België. Lijmen wordt gewoonlijk beschouwd als een parodie op de reclamewereld, Tsjip als een familieroman waarin een dochter gaat trouwen met een Pool. Zo op het eerste oog is dat inderdaad een groot verschil met het gedicht ‘Aan Borms’. Matthijs de Ridder ontwaart in het werk van Elsschot echter een rode draad, waardoor die tegenstelling opgeheven kan worden: de executie van Borms is in de ogen van Elsschot een daad van de Belgische staat tegen het Vlaamse volk en die onverenigbare tegenstelling vind je terug in verhalend werk van Elsschot. Misschien naïef van Elsschot, zo oordeelt Matthijs de Ridder, om Borms, zo vlak na de oorlog te verdedigen, maar men kan Elsschot daarmee nog niet beschuldigen van Duitsgezinde sympathieën.

Verdieping

In zijn artikel ‘Het Vlaamse vlakgom’ verwoordt Jeroen Brouwers zijn mening dat Willem Elsschot fout was ná de oorlog. Niet alleen het Borms-gedicht, maar ook brieven getuigen van een zekere sympathie voor collaborateurs. Maar ook die lezing doet tekort aan Elsschots oeuvre. En dat geldt eveneens voor De Ridders poging de onevenwichtigheid binnen Elsschots werk op te lossen. Zijn politieke lezing van het werk van Willem Elsschot berust maar op een smalle selectie van diens oeuvre. Zo worden romans als Villa des Roses, De Verlossing en Een ontgoocheling in dit boek buiten beschouwing gelaten. Matthijs de Ridder weet nergens inzichtelijk te maken waarom het model waarin Elsschot bij uitstek de auteur van het menselijk tekort is, vervangen dient te worden door een meer politieke lezing van het werk. Het is eerder een verdiepende uitwerking van een van de aspecten van Elsschots schrijverschap dan een werkelijke verschuiving. De Vlaamse politieke situatie kleurt de personages, maar bepaalt ze niet. Elsschots protagonisten worstelen eerder met hun idealen. Dat deze idealen ingebed zijn in een bepaalde periode en plaats is niet meer dan logisch, maar dat sluit een universeel karakter niet uit.

De Ridders nogal gezochte lezing van Elsschots oeuvre biedt geen nieuw perspectief voor een eventueel verder literair-historisch onderzoek. Daarvoor biedt het te weinig vernieuwende inzichten. Wellicht dat de langverwachte biografie van uitgever Vic van de Reijt een andere weg kan bieden.