Themamaand: de waarde van kunst
Na drie maanden zonder theatervoorstellingen, bioscopen en musea mogen we eindelijk weer op pad. Het leek ons een mooi moment om de balans op te maken: wat betekent kunst precies voor ons? Deze maand publiceren we daarom een serie artikelen over de waarde van kunst.
Onze hoofdredacteur Roos Wolthers wordt na een lange treinreis overvallen met een lastige vraag. Ze probeert hem te beantwoorden terwijl ze met een toevallige reisgenoot door galeries in München dwaalt.
Het is zes uur ’s ochtends en ik loop door München met Erik, een jongen die ik net heb ontmoet toen we de nachttrein uitstapten. Het is meteen duidelijk dat hij geen fan is van smalltalk. Als ik vertel dat ik kunstwetenschappen studeer, vraagt hij: ‘Wat denk jij dat het nut is van kunst?’ Die vraag kreeg ik eerder, van docenten, klasgenoten, kennissen en familieleden die het onverstandig vonden dat ik in de culturele sector wilde gaan werken. Dit keer is het echter geen retorische vraag, Erik vraagt het vanuit oprechte interesse. Ik heb geen antwoord paraat (in mijn verdediging: het was zes uur ’s ochtends en ik had de nacht op een krappe stoel in een felverlichte treincoupé doorgebracht). Erik geeft me zijn mening: kunst is nuttig, omdat het een boodschap overbrengt.
De volgende dag lunchen we samen en daarna sleep ik hem mee naar de galerie van Kristina, een meisje dat ik eerder in Berlijn heb leren kennen. Ze vraagt ons mee naar een opening in een andere galerie diezelfde avond en laat ons de expositie zien. We zien metalen kaders die rondom de hoeken van muren zijn gevouwen. Erik bekijkt de werken en knikt beleefd. Hij wil mij niet in verlegenheid brengen door een spervuur aan vragen over de betekenis van de werken op Kristina af te vuren, maar barst los zodra we buiten staan. Wat is de boodschap van deze werken? Wat is de bedoeling van de kunstenaar? Als je hedendaagse kunst als een communicatiemiddel probeert te zien, besef ik, loop je er al snel tegenaan dat die communicatie vaak niet bepaald efficiënt is. Ik geef mijn interpretatie van het werk en mompel iets over aandacht vestigen op elementen van architectuur die makkelijk over het hoofd worden gezien. Hij lijkt er genoegen mee te nemen, maar ik ben zelf niet tevreden met mijn antwoord. Natuurlijk kun je nadenken over de betekenis van een kunstwerk, maar ik ga nu mee in zijn idee dat kunstwerken altijd één concrete boodschap hebben en dat het jouw taak is om die eruit te destilleren, terwijl ik dat idee eigenlijk te simplistisch vind.
De galerie waar ’s avonds de opening plaatsvindt blijkt nog abstracter werk te tonen. Er hangen lange, gekleurde stroken papier aan de muren. Dit keer heb ik niet direct een coherente interpretatie van de werken klaar. Ik probeer uit te leggen dat ik ze ook kan waarderen zonder dat ik ze volledig begrijp, maar Erik blijft de werken zien als een puzzel die hij niet kan oplossen.
We zijn hier nu toch, dus ik vraag aan een vrouw wie de tentoonstelling gecureerd heeft. Ze wijst naar een jonge man die druk aan het praten is. Zodra zijn gesprekspartner een drankje gaat halen, stap ik op hem af en vraag hem of hij ons iets meer over de expositie kan vertellen. Hij biedt ons een rondleiding aan en vertelt enthousiast over de werken en hoe ze zijn gemaakt. We raken in gesprek en Erik vraagt hem wat de boodschap is die de kunstenaar ons met deze werken wil vertellen. De curator kijkt hem aan en antwoordt:
“Art should not give you answers and make your life more simple. It should make your life more fucked up and complicated and leave you with more questions.”
Ik vond het knap dat hij zo’n duidelijke visie had over wat kunst voor hem betekent en wist meteen dat ik ook zo zelfverzekerd mijn eigen antwoord klaar wilde hebben. Sindsdien heb ik er veel over nagedacht, terwijl ik onderzoek deed voor mijn opleiding, een expositie bezocht of napraatte over een film.
Natuurlijk zijn alle mogelijke antwoorden al eens gegeven, door kunstenaars, filosofen, wetenschappers. Door Heidegger, die vond dat kunst waardevol is omdat je er anderen beter door gaat begrijpen. Door Brecht, die vond dat kunst mensen wakker moest schudden en hen aan moest sporen tot actie. Door Aristoteles, die schreef dat kunst voor catharsis zorgt.
Op de vraag: ‘Wat is het nut van kunst?’ zou ik nu antwoorden dat ze allemaal gelijk hebben – kunst kan je perspectief verbreden, je activeren en je raken – maar tegelijkertijd ook allemaal niet. Kunst is nuttig op allerlei verschillende manieren, maar heeft geen direct nut zoals een flesje water, een winkelwagentje of een topografieles dat wel hebben. Kunst wel een direct doel toeschrijven zorgt er al snel voor dat je het tot dat ene doel reduceert. Toen Halbe Zijlstra grote bezuinigingen op de kunstensector aankondigde in 2010, schreef toenmalig Dichter des Vaderlands Ramsey Nasr:
“ik was van plan een heldenstuk te schrijven
over het belang van kunst
haar grote nut
maar mijn blad zweeg indrukwekkend
en alle muzen weken
de waarheid is
zij heeft geen nut
kunst is maar een bijproduct
zij is niet nodig om te kunnen
eten, neuken, ademen”
Dat kunst geen nut zou hebben, klinkt oneerbiedig, maar in werkelijkheid geeft het juist aan wat kunst zo onmisbaar en uniek maakt. Het bijzondere aan mensen is dat ze dingen maken die geen direct nut hebben, dat ze dingen maken omdát ze dingen willen maken: omdat die dingen mooi zijn of wonderlijk of verontrustend, omdat ze iets willen achterlaten of omdat ze een verhaal willen vertellen. Kunst is een viering van menselijkheid, juist omdat de vraag naar het nut ervan geen eenduidig antwoord heeft.
Ik ben er nog steeds niet helemaal over mijn antwoord uit, maar ik ben er nu ook niet meer van overtuigd dat ik zelfverzekerd een antwoord klaar moet hebben. Het mooie aan kunst is juist dat er geen simpel antwoord is op de vraag wat haar nut is en dat die vraag er, net als sommige kunstwerken, meestal voor zorgt dat je met meer vragen achterblijft.
Foto’s: Expositie Energy Stains van de Australische kunstenaar Conor O’Shea, die in 2018 te zien was in galerie Loggia in München.
