Istanbul op de Dam

In de Nieuwe Kerk in Amsterdam is als het ware een replica van Istanbul gebouwd. Tot en met 15 april is hier de tentoonstelling Istanbul – De Stad en de Sultan te bewonderen. Een tentoonstelling die zich concentreert op een intrigerende stad ten tijde van het legendarische Ottomaanse Rijk.

Tentoonstellingsinterieur: Moskee in een Kerk, fotografie Jurgen Koopmanschap

De kosmopolitische stad, die nu evenveel inwoners telt als Nederland, begon in 650 voor Christus als een klein provinciestadje genaamd Byzantium. Het was Constantijn de Grote die de stad haar eerste glans en grandeur verleende, en haar tot een stad van formaat maakte. De eerste gekerstende keizer riep Byzantium uit tot hoofdstad van het Byzantijnse Rijk en doopte haar om tot Constantinopel. In de dertiende eeuw raakte de stad in verval door plunderingen, oorlogen en kruistochten. Vanuit het oosten dreigde een steppenvolk, de Turken, ook bekend als Ottomanen, territorium uit te breiden. Aan het eind van de veertiende eeuw bezetten de Ottomanen het hele Byzantijnse Rijk, met uitzondering van het standvastige Constantinopel. In 1453 wordt de vesting uiteindelijk ingenomen door Mehmed de Veroveraar en krijgt de stad haar huidige naam Istanbul – naar het Griekse Eis ten polin (naar de stad). De oevers van de Gouden Hoorn, de Zee van Marmara en de Bosporus bieden ruimte aan moslims, christenen, joden en vele nationaliteiten die eeuwenlang vreedzaam naast elkaar bestaan. Met één been in Europa en het andere in Azië bloeit zij onder de Ottomaanse heersers op tot de meest welvarende en spectaculaire stad van beide werelden. Bijna vijhonderd jaar zouden de Ottomanen aan de macht blijven. Schitterende moskeeën en openbare gebouwen worden in deze periode in opdracht van sultans en vermogende heren gesticht en bekostigd.

De bezoeker van de tentoonstelling wordt uitgenodigd een ‘stadswandeling’ te maken door het historische Istanbul ten tijde van het Ottomaanse sultanaat en loopt achtereenvolgens door de oude binnenstad met haar bazaars, badhuizen en koffiehuizen, het hof met haar paleizen en harems, en het religieuze Istanbul met haar moskeeën en centra van wetenschap. Doordat de Nieuwe Kerk het decor vormt voor deze oosterse wereld, ontstaan humoristische tegenstellingen. Een moskee binnen een kerk, een kopje Turkse appelthee met zoetigheden onder het barokke orgel, het graf van een Turkse hoveling tegenover het graf van ‘Hollandsche held’ Michiel de Ruyter en een harem in de kooromgang (tijdens de Museumnacht bevond zich een harem, bestaande uit de vrouwelijke bezoekers, in het koor).

Tentoonstellingsinterieur: Kruidenwand, fotografie Jurgen Koopmanschap

Volksvermaak en openbare voorzieningen

De drempel tussen Nederland en Turkije wordt overschreden op het moment dat de bezoeker onder de eerste ‘stadspoort’ doorloopt, die bestaat uit een uitsparing in een met oosterse motieven bedrukte lap stof. We zijn bij de ‘bazaar’ aanbeland. Het eerste dat opvalt zijn de zakjes kruiden die bij wijze van decor tot aan het plafond zijn opgehangen. Anason (anijszaad), Azi Toz Biber (heet paprikapoeder) en Biderye (rozemarijn) zijn populaire smaakmakers in de Turkse keuken. Felgekleurde huishoudelijke artikelen van plastic hangen in geometrische patronen als ware het een Ottomaanse traditionele versiering. In de Islamitische kunst wordt veel gebruik gemaakt van plantmotieven en geometrie vanwege een beeldverbod op menselijke figuren.

Om naar een andere plaats te gaan moet de bezoeker telkens onder een volgende ‘poort’ door. In het ‘koffiehuis’ staan waterpijpen op prachtige zeshoekige tafels met inlegwerk en wordt een film vertoond van het Karagöz-schimmenspel, een equivalent van het Nederlandse poppenkastspel met Jan Klaassen. Deze schimmenspellen dienden tot algemeen vermaak in koffiehuizen, waar de spot werd gedreven met politieke prominenten. Vaste hoofdrolspelers zijn Laz, de onbestrafte criticus van hoge heren; de ‘zouteloze gekke Bekir’, een vergevingsgezinde schurk; en de historische imam Nasreddin Hoca als de ‘humoristische wijze’. Achter glas staan originele lederen karagöz-poppen uit de negentiende eeuw die veelvuldig tijdens de Ramadan werden gebruikt in opvoeringen. Ook de hamam (het badhuis) werd in het leven geroepen voor het vermaak van de bevolking. Hier kwamen mannen en vrouwen van oudsher bijeen om te roddelen en zaken te doen. Moeders zagen dit als de ultieme gelegenheid om toekomstige echtgenotes voor hun zonen aan een grondige keuring te onderwerpen. De getoonde toiletartikelen zoals een kam, een badlaken en sandalen met steltachtige hakken, waren veelgebruikte attributen bij dergelijke gelegenheden. Als tijdens de audiotour het bijbehorende nummertje wordt ingetoetst, wordt de bezoeker getrakteerd op bijpassende badgeluiden om te sfeer te verhogen.

Portret van Roxelana, de favoriete vrouw van de sultan Süleyman de Grote, 19e eeuw, Topkapi Museum

Aan het hof, de harem in geuren en kleuren

In de tweede helft van de vijftiende eeuw werd begonnen met de bouw van de residentie van de Ottomaanse sultans. Het Topkapi paleis, dat nu dienst doet als museum, bood onderdak aan talloze sultans en hovelingen. Vele voorwerpen die te zien zijn in Istanbul – De Stad en de Sultan komen uit de schatkamer van het voormalige paleis, zoals een met edelstenen versierde amberpot (om bezoekers op heerlijke geuren te kunnen trakteren), een negentiende-eeuwse citer en diverse rijkversierde tronen – voorwerpen uit de hoofse cultuur van Istanbul. Opvallend is het hoge niveau van vakmanschap en de kostbare materialen, zoals goud, diamanten, smaragden, robijnen en parelmoer. Het is een gemis dat er geen geuren zijn gebruikt in dit onderdeel van de tentoonstelling. De Ottomaanse geurcultuur wordt wel ‘in geuren en kleuren’ beschreven, maar geen kracht bijgezet door een simpele ruikbare ondersteuning.

In het paleis was een speciale ruimte gereserveerd voor de harem. Harems waren in de ogen van de westerling barbaars en vrijplaatsen voor zonde, terwijl ze tegelijkertijd enorm tot de verbeelding spraken. Alleen de sultan, zijn moeder en een gecastreerde Afrikaan mochten deze ruimte betreden. De moeder van de sultan leidde ‘de zaak’ met strakke hand. De sultan had naast de harem ook nog vier officiële vrouwen. In tegenstelling tot het Westen waren er aan het hof geen courtisanes en prostituees, want dit werd in Istanbul juist als ongepast gezien. In de kooromgang zien we de meubelstukken die in de harems gestaan moeten hebben en muziekinstrumenten die er bespeeld werden om de tijd te verdrijven, want verveling sloeg hier genadeloos toe. Een vrouw die mij verwart met een Turkse, vermoedelijk door mijn lange donkere haar, vraagt of ik een Turks ingesproken verhaal kan vertalen, dat uit een luidspreker komt naast een met parelmoer en schildpaddenschild ingelegde wieg. Door de toon en intonatie lijkt het om een sprookje te gaan, maar met zekerheid kan dit niet gezegd worden. Geen enkel aspect van deze plaats op de tentoonstelling prikkelt de zintuigen zoals je dat bij dit ‘lustoord’ zou verwachten. Afbeeldingen van schaars geklede dames of andere verwijzingen ontbreken.

Korankast, eerste helft 16e eeuw, hout, parelmoer, ivoor. Museum of Turkish and Islamic Art

Religie, de moskee en de tekke

De zestiende-eeuwse sultan Süleyman de Grote was voor Istanbul wat Lorenzo de Medici voor Florence was. Niet voor niets hadden ze beide als bijnaam ‘de prachtlievende’. Onder hem steeg het niveau van architectuur, kunst, economie en wetgeving tot grote hoogte, evenals de Süleymani Moskee, die hij liet verrijzen op het hoogste punt van ‘Stamboel’. Het had de grootste moeten worden, maar op drie millimeter na is dat niet gelukt. In de film die getoond wordt aan het einde van de tentoonstelling, geeft een Nederlandse kunstenares die in Istanbul woont een rondleiding door het immense gebouw.

De ‘moskee’ in de expositie bestaat uit een prachtige bedrukte doek die in een cirkel is opgehangen, precies in het midden van de kerk, waardoor de moskee letterlijk en figuurlijk het centrum vormt van de tentoonstelling. De ‘moskee’ geeft toegang tot een topstuk: één van de fraaiste koranhandschriften uit de zestiende eeuw van kalligraaf Katip-el-Antalyevi. Hangende moskeelampen en kaarsenhouders van glas, aardewerk en porselein en koranhouders (mahfaza’s) van hout completeren de ‘huisraad’. De tekke (gebouw waar mystici bijeenkomen) is op een zelfde manier vormgegeven. Een doek is zodadig opgehangen, dat een achthoekige ruimte ontstaat. De duisternis en de spotjes verhogen de beoogde mystieke sfeer. Hier zijn beelden te zien die we soms beter kennen uit de populaire cultuur. In de clip van Madonna’s Frozen waren zogenaamde soefi’s te zien. Op het opgehangen doek wordt een dansende soefi geprojecteerd in een eindeloze draai. Door middel van muziek, gebed en de wervelende dans proberen de soefi’s of derwisjen in contact te komen met Allah. Op een schilderij van Jean Baptiste Vanmour zijn de derwisjen met hun kernmerkende hoed (sikke) en wollen kleding te herkennen in een soortgelijke achthoekige ruimte.

Kaftan met goudgalon van Saliha, dochter van sultan Abdülhamid I Ottomaans, eind 18e eeuw Wol, lengte 72 cm Topkapi Paleis Museum

In de tentoonstelling wordt op zeer levendige wijze inzicht gegeven in de rijke en veelzijdige Ottomaanse cultuur. Door de ‘stadswandeling’ langs en door de nagemaakte gebouwen krijgt het geheel een speelse invalshoek. Sfeerverhogers zoals geluiden en de entourage van bijvoorbeeld de kruiden op de markt dragen hieraan bij. Het ruime assortiment aan producten in de museumwinkel, samen met de mogelijkheid Turkse thee te drinken in café ‘Stamboel’, zorgt voor een aantrekkelijke afsluiting. De opgestelde waterpijpen mogen echter niet gebruikt worden. In de winkel kan een ‘stukje Istanbul’ meegenomen worden in de vorm van borduurwerk, sieraden, zeep en natuurlijk boeken. De catalogus is zeer volledig en helder opgezet met teksten van diverse experts op het gebied. Een teleurstelling is de afwezigheid van geur op de plaatsen waar je dat kan verwachten, aangezien de Ottomaanse geurcultuur een belangrijke plaats innam aan het hof. De audiotour bezit op het gebied van informatie geen grote toegevoegde waarde. De teksten staan vrijwel geheel weergegeven op de bordjes in het Nederlands en Engels. Wel zijn er geluidseffecten en toepasselijke fragmenten uit gedichten te horen.

Turkije in de spotlights, PR campagne?

De minister van Cultuur en Toerisme van Turkije doet goede zaken nu de republiek in de onderhandelingsfase zit voor de toetreding tot de Europese Unie. Atilla Koç schrijft in de inleiding van de begeleidende catalogus dat hij hoopt dat met de tentoonstelling en de nevenactiviteiten die worden georganiseerd (lezingen, concerten, films en literatuur), “[…] het gebrek aan kennis over Turkije zal worden verminderd”. De tentoonstelling past in de lijn van gelijktijdige activiteiten zoals het Turkey Now festival dat tot april duurt. Nederland en Turkije vieren vierhonderd jaar betrekkingen. In dit kader bezocht Beatrix afgelopen week Istanbul en hadden Maxima en Alexander een dialoog met Nederlandse jongeren van Turkse en Nederlandse afkomst. Als men de band tussen beide landen in een enkel symbool zou willen weergeven, zou de tulp, origineel uit Turkije afkomstig en hier welbekend, uitstekend voldoen.