Cowboys in de midzomernachtzon

Erik Skjoldbjærgs Insomnia was een alleszins intimiderend debuut. Een politiefilm waar motief, gelegenheid en dader vanaf het begin bekend zijn. Waar de stoere detective langzaam krankzinnig wordt in een land waar het, vanwege de midzomernachtzon, altijd dag is: Insomnia is een soort film blanche. Skjoldbjærgs onorthodoxe aanpak resulteerde in een van de weinige spannende Europese films.

Scène uit Insomnia (1997)

Als een jong meisje wordt vermoord in een afgelegen dorp, schakelt de lokale Noorse politie de Zweedse rechercheur Jonas Engström (Stellan Skårsgard) in. Engström heeft de reputatie hard boiled te zijn, maar naarmate hij minder slaapt – vanwege de midzomernachtzon maar ook vanwege schuldgevoelens: hij schiet onbedoeld(?) zijn eigen partner Erik neer – zwalkt hij langzaam over de grens van goed en slecht. Hij rammelt verdachten af, betast minderjarige meisjes, drinkt zijn whiskey niet op. En naarmate de nachtrust uitblijft, tendeert Skårsgards ongeschminkte clownskop meer en meer naar de kleur van kapot gekookte saucijs. Zoiets leent zich niet vanzelfsprekend voor een remake. Scenariste Hillary Seitz zegt dan ook op de commentaartrack van de Amerikaanse versie, dat daarvoor voornamelijk is geput uit de thematiek en subtekst van het origineel.

Pacino-moeheid

Dat blijkt ook wel: als rechercheur Engström helemaal is doorgedraaid, poogt hij tenslotte nog een hotelreceptioniste te penetreren tegen een muur van verpakkingen wc-papier. In de Amerikaanse remake zul je die scène tevergeefs zoeken. Al Pacino, die detective Will Dormer speelt in Christopher Nolans Insomnia, vindt iets heel anders bij de receptioniste (Maura Tierney uit ER). Pacino vindt bij zijn gastvrouw vergiffenis voor zijn schulden. Dat past ook beter bij zijn personage, dat op het eerste gezicht gelaagder lijkt. Engström walst overal doorheen, als de zakkenwasser die hij is. Dormer daarentegen wordt door zijn partner Eckhardt (Martin Donovan) bedreigd met Interne Zaken. Is het slaapgebrek of kwade opzet, als Dormer hem op de korrel neemt? Maar uiteindelijk, alle zogenaamd complexe gevoelens ten spijt, is Al Pacino toch gewoon dezelfde Al Pacino die we al jaren in allerlei films opnieuw tegenkomen: de patjepeeër zonder zelfspot, die de ‘f’ uitspreekt als een ‘w’. In de weggesneden scènes van de Nolan-dvd blijkt dat imago zelfs een bewuste keuze: een gevoelige scène wordt verwijderd omdat die “niet past bij het personage”.

Amerikaanse arthouse

Scène uit Insomnia (2002)

De delicate balans tussen formulethriller en euro-arthouse achtte men veilig in de handen van regisseur Christopher Nolan. Tegenwoordig kennen we Amerika’s boy wonder Nolan vooral van de nieuwe Batman-reeks, waarvan het tweede deel in 2008 moet uitkomen, en van het onlangs verschenen The Prestige. Maar toen was zijn grootste wapenfeit de vernieuwende indie-misdaad-mindwarp Memento (2000), over een man die geen korte-termijn geheugen heeft, maar ondanks die handicap toch iemand wil vermoorden. Section Eight Ltd., het productiebedrijfje van George Clooney en Steven Soderbergh, debuteerde met de remake van Insomnia en had de zinnen gezet op intelligent, geëngageerd werk dat toch een groot publiek moest aanspreken. (Later zou de samenwerking van Clooney en Soderbergh nog leiden tot geslaagdere producties als Good Night, and Good Luck., en Confessions of a Dangerous Mind.) En zo werd Insomnia ook in de markt gezet: als een soort volwassen politiefilm, eindelijk eens met grijstinten en schuldgevoelens en zo.

Wat bedoelt de schrijver

Robin Williams speelt bijvoorbeeld de manipulatieve en moordlustige misdaadromancier Walter Finch – een rol die mooi past in Williams’ rijtje van psychopatische hoofdrollen, samen met Death to Smoochie en One Hour Photo. Dat is slim gecast, met Robins’ achtergrond als komiek, en voor zijn doen acteert Williams redelijk ingetogen en beheerst. Maar Bjørn Floberg, die in het origineel het schrijverspersonage vertolkt, weet het koelbloedige karakter overtuigender neer te zetten. De schrijver lijkt vriendelijk en wat naïef, maar hij wordt Engströms ergste nachtmerrie als blijkt dat hij getuige is geweest van de moord op partner Erik. Flobergs personage chanteert Engström niet alleen, maar wijst hem ook op de verontrustende overeenkomsten tussen hen: beiden buitenstaanders, beiden onbegrepen, beiden moordenaars. Williams doet een soortgelijk appèl op Pacino, maar je gelooft hem vanaf het begin al niet. En daar heb je ook geen reden toe. Want waar de Noren nog een tijdje volhouden dat het wellicht een ongeluk was, is het in Amerika bijna meteen een perverse lustmoord.

Realistisch versus romantisch

Scène uit Insomnia (1997)

Niet alleen de schrijver zit Engström op de hielen. Hij wordt ook nog bedreigd vanuit een andere hoek: zijn Noorse collega Hilde (Gisken Armand) leidt het onderzoek naar de dood van Erik. Waar Hilde in het origineel vanzelfsprekend rechercheur is, maakt Nolan haar (Hilary Swank) dertig jaar jonger en onervaren. Nolan maakt trouwens op de commentaartrack nog een mooie opmerking over het ‘uitlichten van de leading lady‘, iets wat in Noorwegen waarschijnlijk niet aan de orde is geweest. Hilde heeft patronen gevonden, maar de verdachte schrijver in het origineel heeft geen wapenvergunning. De Noorse politie draagt ook geen vuurwapen. De Zweedse politie wel, toevallig van het juiste kaliber. Heeft Engström misschien een pistool…? Politieagenten zonder vuurwapen, je kan het je niet voorstellen. In de Amerikaanse versie doen ze daar minder moeilijk over: Skjoldbjærgs hallicunante ontknoping wordt rücksichtslos vervangen door een ouderwetse shoot out. Pacino mag daarna van Nolan een fraaie sterfscène doen, en wordt toch nog de held van de dag. In de originele versie moet Engström – dodelijk vermoeid en geen steek wijzer – dat hele eind terugrijden naar Zweden.

Die neiging tot verfraaiing bij de Amerikanen, of verdichting zo je wilt, heeft ook voordelen: bij Skjoldbjærg is de spanning constant aanwezig maar steeds onderhuids. Nolan filmt daarentegen niet één, maar wel twee achtervolgingen, waarbij Robin Williams de tweede keer ook nog over het water wegvlucht, als een soort halfgod. En Swanks karakter is natuurlijk een beetje verliefd op Pacino, iets dat in de originele versie absoluut niet aan de orde is.

Lang Leve Amerika

Een ander voordeel van de Amerikaanse versie is de consistente kwaliteit van de cinematografie. Een beetje schokkerig (voor ‘realisme’ en spanning), en subtiele crane shots. Wally Pfisters cameravoering is uitzonderlijk gestileerd. Niet dat Skjoldbjærgs film lelijk is. Cameraman Erling Thurmann-Andersen levert zeer heldere kleuren en is grotendeels verantwoordelijk voor de duistere sfeer. Wat een prestatie mag heten in een film waar het altijd licht is. Maar de Noorse versie vertoont hier en daar een paar kleine slordigheidjes: slecht geknipt, licht dat in één scène drie keer van kleur en intensiteit verandert. Niks ernstigs, maar het valt wel op. (Overigens vergezelde Thurmann-Andersen regisseur Skjoldbjærg nog naar Hollywood voor Prozac Nation (2001), de verfilming van Elizabeth Wurtzels autobiografie.)

En de Amerikaanse extra’s zijn beter. Op de Nolan-dvd zijn ze weliswaar goed verborgen (het audiocommentaar wordt niet vermeld op de hoes maar het staat er wel op, onder ‘draaiboeken van de productie’/’toelichtingen’), maar op de Skjoldbjærg-versie zijn ze geheel afwezig. Wel zijn er een stuk of vijf vlot gemonteerde trailers van Hening Mankell-boekverfilmingen, die de verkeerde indruk geven. Insomnia is een misdaadfilm, maar niet geschreven door Mankell, en ook niet van het niveau van de langspeel-krimi’s die de KRO momenteel over ons uitstort. Mankells publiek, met alle respect, komt waarschijnlijk meer aan zijn trekken bij de remake dan bij het origineel.

Classificatie

Scène uit Insomnia (2002)

Uiteindelijk wegen de pluspunten van Nolans versie niet op tegen het psychologisch realisme en de overtuigingskracht van Skjoldbjærgs Insomnia. Dit was nu eens geen typische genre-film, maar een onderzoek naar verwerking van schuld en boete, in het licht van een stressvolle situatie: het is hard werken in Noorwegen, en dat zonlicht maakt het niet gemakkelijker. Maar wat niet geclassificeerd is, heeft in Hollywood geen bestaansrecht. Een film over politiemannen is automatisch een politiefilm. En die bewerking van psychologische thriller tot politiefilm heeft Insomnia geen goed gedaan. Zo’n anti-Hollywood-conclusie lijkt een flauwe gemeenplaats, maar het is op zijn minst dubieus dat Christopher Nolans Insomnia zo goed ontvangen werd. Terwijl het in vergelijking met het origineel een soort cowboyfilm blijkt, met cowboy-mores en een cowboy-einde.

Skjoldbjærgs versie werd onlangs uitgebracht door Video/Film Express, die van Nolan al in 2003 door Buena Vista.