Terug van weggeweest

De tentoonstelling deed achtereenvolgens Amsterdam, Berlijn, Vilnius en Boedapest aan om daarna weer terug te keren in Amsterdam. Gedurende de reis door Centraal- en Oost-Europa werden bij iedere stad die de expositie aandeed de helft van de werken uit de tentoontoonstelling gehaald. Een lokale tentoonstellingsmaker voegde op zijn beurt nieuwe werken toe. Een jaar na dato, na vier tussenstops, is de expositie weer thuis aangekomen. In een compleet andere vorm, aangepast door de verschillende tentoonstellingsmakers en aangevuld met een keuze van de nieuwe directeur van De Appel, Ann Demeester.

Globalisering

Zoals de titel al aangeeft, draait de tentoonstelling om het begrip mobiliteit; niet alleen de tentoonstelling zelf maakt een toer, ook de inhoud van de tentoonstelling belichaamt deze mobiliteit. Hoewel de meeste werken op de expositie niet zozeer betrekking hebben op het letterlijke begrip mobiliteit, gaan ze wel allemaal zonder uitzondering in op het thema globalisering, wat een belangrijke exponent van de toegenomen mobiliteit in onze samenleving blijkt te zijn. Door deze toegenomen mobiliteit en emigratie lijkt er een terugkeer te komen van het ‘nomadisch bestaan’. Welke invloed dit op de maatschappij heeft en vooral op individuen zijn de belangrijkste vragen die spreken uit de werken op deze tentoonstelling.

Brinco, Judi Werthein

Sprong

Dat grenzen veranderen en dat wij ons daardoor steeds vaker geconfronteerd zien met nieuwe en oude vormen van grenzen, is duidelijk te zien in het werk Brinco van Judi Werthein. Waar voor sommigen globalisering ervoor zorgt dat mensen vaker en gemakkelijker reizen en mobieler zijn, gelden deze privileges kennelijk niet voor iedereen. De Argentijnse kunstenares Werthein liet speciale sportschoenen ontwikkelen voor gelukzoekende Mexicanen die de grens met Amerika wilden oversteken. De schoenen die ze verstrekte waren voorzien van een kaart van het grensgebied op de voetzolen, speciale vakjes met pijnstillers en andere handige toevoegingen zoals een kompas en een zaklampje. Ze doopte de schoenen Brinco (Spaans voor sprong). De schoenen werden gratis verstrekt aan Mexicanen, alvorens ze de Mexicaans-Amerikaanse grens overstaken. Op de hiel van de schoenen was de beschermheilige van de Mexicaanse reiziger geborduurd en op de neus van de schoenen pronkte de Amerikaanse adelaar. Eenmaal de grens gepasseerd kocht de kunstenares de schoenen terug van de gelukzoekers voor 217 dollar. Wat weer een mooi startkapitaal was voor de kersverse illegalen.

Smokkel-instructie, Leopold Kessler

Post

Een ietwat onschuldiger ogend werk met betrekking tot grenzen is een videowerk van de hand van Leopold Kessler. In deze registratie van een kleine inbreuk op bestaande sociale regels zien we hoe Kessler geduldig op een perron in Wenen op de trein wacht. Wanneer deze vervolgens aankomt, zijn zijn oren en ogen gespitst op het onderstel van de trein. Wanneer de trein stopt, stappen reizigers in en uit de trein. Kessler heeft heel andere belangen bij het massatransport-netwerk. Kessler zoekt naar iets. Even later blijkt het een pakje sigaretten te zijn dat een vriend van hem aan de andere kant van de grens in Boedapest aan het onderstel heeft geplakt. Op de video is te zien dat hij naar het onderstel van de trein loopt, het gesmokkelde pakje van de trein aftrekt, om vervolgens een sigaret op te steken. Door een simpele daad toont Kessler aan dat sommige grenzen niet zo rigide zijn als ze lijken. Hij weet bestaande grenzen naar eigen hand te zetten.

Havanna-winkeltje voor de renovatie, Miklós Erhardt

Sociale cohesie

Ook het project van Miklós Erhardt oogt niet bepaald pretentievol. Integendeel, de kunstenaar heeft geen duidelijk omlijnd idee wanneer hij wil beginnen met z’n project. Hij verhuist naar een winkeltje in een verloederde buurt in Boedapest. Hij praat geregeld met de buren over hoe het beter zou kunnen met de buurt en over wat hij nou precies met het winkeltje moet doen. Doordat hij z’n eigen intenties niet precies weet te ontrafelen komt de kunstenaar niet verder dan het minimale wat hij kan doen: het winkeltje opknappen. Dit werk kan overkomen als een mislukt project, maar geeft het wel precies aan waar het in vele van de werken op de tentoonstelling om draait: namelijk dat vele kunstenaars hun vak aangrijpen om de wereld te begrijpen en mogelijk zelfs te verbeteren. Het is wel jammer dat de precieze intenties in deze werken vaak niet verder komen dan een vorm van sociale welwillendheid en utopische romantiek en slechts uitmonden in een symbolische geste.

Spel voor curatoren

Bij de eerste tentoonstelling bleek het thema mobiliteit al gauw uit te monden in een vooral narratief georiënteerde expositie. Met andere woorden, er werden veel reisverhalen en reis-gerelateerde verhalen getoond. Veel documentaires in audio- en video-vorm die de levens van migranten toonden en die andere reislustigen deelden met het publiek. Naast veel geduld vergde de werken een flink portie inlevingsvermogen en een open attitude. Na de grand tour lijkt het narratieve haast verdwenen te zijn en ligt de nadruk op symbolische daden. Hopend dat deze werken de aanzet tot discussie zijn, of op zichzelf een kleine verbetering zijn. Het project On Mobility als geheel lijkt echter al gauw op een spel, voornamelijk bedoeld voor curatoren. Het merendeel van de bezoekers heeft hoogstwaarschijnlijk noch de tijd, noch het geld om de tentoonstelling in de voetsporen te volgen. Daarbij komt dat de bezoeker niet kan zien welke werken door curatoren gedurende de rondreis zijn toegevoegd en welke zijn verwijderd.Dat is een gemiste kans, want het zou een zeer interessante toevoeging aan de tentoonstelling als geheel hebben kunnen zijn. Het is nu dan ook niet precies duidelijk hoe de tentoonstelling is geëvolueerd gedurende alle etappes van het project. Inzicht in het proces ontbreekt dus en dat maakt bepaalde keuzes dubieuzer. Zo ook de allerlaatste toevoeging van de nieuwe directeur van De Appel, Ann Demeester. Het videowerk van Javier Téllez dat zij selecteerde, over een parade van geestelijk gehandicapten die demonstreren voor gelijke behandeling, is op zich prachtig. Jammer in de video is dat deze bijeenkomst, die grenzen tussen sociale verschillen aankaart, uiteindelijk uitmondt in een spektakel waarin een ‘levende kanonskogel’ zich over de Mexicaans-Amerikaanse grens laat schieten. Daardoor blijkt dit werk ook nog eens te gaan over politieke grenzen. Wat misschien net iets teveel van het goede is, vooral omdat in de zaal ernaast ook al werk staat dat dezelfde Mexicaans-Amerikaanse grens aankaart door middel van een sprong.