Door de bomen Bosch niet meer zien
Jeroen Bosch. De schilder van visioenen en nachtmerries doet haar licht schijnen op de schilder die de geschiedenis in ging als ‘duvelmakere’ en vernieuwer van de bestaande beeldtraditie. In vogelvlucht gidst dit informatieve boekje van Nils Büttner de lezer door het leven en werk van Hiëronymus Bosch.
Het Bosch-jaar heeft vele facetten en wordt op veel verschillende manieren gevierd. Daar speelt de commercie handig op in. 2016 is het perfecte jaar voor een Bosch-documentaire (Jeroen Bosch. Touched by the devil) en een keur aan boeken over Bosch. Zo heeft Taschen in de aanloop naar het Bosch-jaar een prachtige editie uitgebracht met zeer hoge kwaliteitfoto’s van diens werken en lag het Noordbrabants Museum – waar Jeroen Bosch gevierd werd met één van de volledigste tentoonstellingen in de geschiedenis – bezaaid met boeken over Bosch. Ironisch, als je er even bij stilstaat. De schilder die enerzijds de verzoekingen van het profane zo sprekend kon verbeelden, wist ons met diezelfde taal tegelijkertijd te wijzen op de ellendige afloop van al die verleiding. De hel is nimmer ver weg bij Bosch.
Zie dus maar eens uit te blinken te midden van zoveel andere boeken. De een heeft zeer gedetailleerde foto’s, de ander is vooral informatief en in het verleden is er natuurlijk ook al het nodige informatieve en complete werk verschenen rondom Jeroen Bosch. Hij is nu eenmaal één van die schilders die omhuld is met mysteries en tegelijkertijd tijdloze kunst maakte, die tot de dag van vandaag mensen van over de hele wereld fascineert.
Een bosch vol feiten
Nils Büttner kiest ervoor om in zijn handzame, vlot geschreven boek vooral in te gaan op het leven en de tijd van Bosch. We leren welke positie Jeroen Bosch innam in het Lieve Vrouwe Broederschap. Dat hij zeer in de smaak viel bij de rijken en zelfs vorsten en dat de schilderijen de Beeldenstorm overleefden, onder andere door hun esthetische waarde. Ook leren we hoe we zijn duivelse taferelen in de tijd moeten bezien. Zou het ketters zijn, dan zou het immers zeer aannemelijk zijn dat er nu weinig tot geen schilderijen bewaard waren gebleven.
Dankzij deze plaatsing in leven en tijd kunnen een aantal vermoedens en wilde interpretaties in de prullenbak, mede dankzij het dendrochronologische onderzoek dat recentelijk heeft plaatsgevonden op de schilderijen van Bosch. Dendrochronologie is de wetenschap die zich bezighoudt met de oudheid van een stuk hout, gemeten aan de hand van de jaarringen. Een prachtige techniek die ons veel inzicht verschaft over de periode waarbinnen bepaalde schilderijen gemaakt zijn. Daarnaast leren we veel over de schildertechniek en de ‘handtekening’ van Bosch. Wat maakt een Bosch nou een Bosch en hoe onderscheid je die van tijdgenoten of door hem geïnspireerde schilders?
Het spoor bijster
Later in zijn boek gaat Büttner ook in op de details van de nu bekende Bosch-schilderijen. Hierin toont zich een euvel van dit werk. Door het kleine formaat en daardoor de kleine foto’s van de schilderijen gaan de details verloren, waarmee een hoop commentaar van Büttner in het niet valt. Daarnaast schotelt Büttner ons veel feiten voor. De informatiedichtheid is zo hoog, dat je als lezer al snel het spoor bijster raakt. Niet zo vreemd overigens, wanneer je weet dat Büttner hoogleraar middeleeuwse en moderne kunstgeschiedenis aan de Staatliche Akademie der Bildenden Künste in Stuttgart is. Enige systematiek die het voor de leek overzichtelijk houdt ontbreekt. En dat is jammer, want daarmee gaat veel zeggingskracht verloren. Als we de feiten vervangen door bomen, dan zien we al gauw door de bomen Bosch niet meer.
