Europa komt, op de rug van een stier

‘Je suis Européen!’ In de titel van het symposium dat het Nexus Instituut in juni vorig jaar organiseerde klonk de actualiteit door. Nadat het hoofdkantoor van satirisch tijdschrift Charlie Hebdo op 7 januari bestormd was, waarbij meerdere doden vielen, gingen miljoenen Europeanen de straat op, ‘Je suis Charlie’ scanderend. Ineens leek Europa eensgezind.

Lang duurde die eenheid niet: slechts weken na het symposium ontwikkelde een aanhoudende stroom vluchtelingen uit het Midden-Oosten en Noord-Afrika zich tot een crisis. Overheden en burgers kwamen tegen over elkaar te staan: in Duitsland probeerde Angela Merkel gastvrij gezeten, terwijl in Oost-Europa grenshekken werden gebouwd. In Nederland werd een vrouw die protesteerde tegen een asielzoekerscentrum in het Drentse Oranje door de auto van staatssecretaris Klaas Dijkhoff aangereden. Daaroverheen kwamen nieuwe aanslagen in Parijs in november en de massale aanrandingen in Keulen. Europa lijkt overspannen en in paniek, gegijzeld door de angst.

Van prinses tot unie

Het zeventigste nummer van Nexus, een dubbeldik jubileumnummer, verscheen eind vorig jaar te midden van al dat rumoer en opschudding. ‘De terugkeer van Europa’ heet het, en de publicatie blijkt een daad van verzet. Het Nexus Instituut, met oprichter-directeur Rob Riemen voorop, is van mening dat een discussie over Europa niet alleen over de Europese Unie moet gaan. Dat is, zacht gezegd, een misverstand, en waarschijnlijk een gevaarlijk misverstand: Europa is niet alleen politiek, maar juist ook een cultuur.

Want ‘Europa’, het woord, gaat terug tot een prinses die door de Griekse oppergod Zeus (voor de gelegenheid als stier vermomd) vanuit Fenicië (het huidige Libanon) naar Kreta werd gebracht. Naar haar werd een heel continent genoemd, wiens bewoners een haast eindeloze hoeveelheid grote kunstwerken hebben gemaakt. Van een aantal van hen – Victor Hugo, Robert Musil, Stefan Zweig – zijn essays opgenomen in Nexus 70. Anderen, zoals Thomas Mann en Marcel Proust, worden bewierookt. Zij zijn de geestelijke vaders van het Nexus Instituut, de intellectuele voorbeelden, en het is hun humanistische gedachtegoed dat de auteurs van dit nummer uitdragen.

De woorden van deze schrijvers en intellectuelen worden aangevuld door die van filosofen, zoals Karl Jaspers, en politici, zoals Winston Churchill en Robert Schuman, grondlegger van de Europese Gemeenschap. Nexus 70 bevat 10 speeches en essays van dergelijke grote, reeds overleden denkers, en 27 reacties door een grote groep hedendaagse intellectuelen. Van NRC-journaliste Caroline de Gruyter tot econoom Robert Skidelsky en van operazanger Plácido Domingo tot de voormalige First Lady van Cyprus Androulla Vassiliou: het is wederom een indrukwekkende verzameling stemmen die het Nexus Instituut weet te vangen.

Bestaat de Europese ziel?

Samen buigen zij zich over vragen die misschien eenvoudig klinken, maar complexe antwoorden vereisen: is er een Europese ziel, en zo ja, hoe herken je die? Hoe kunnen Europeanen zich verbonden voelen? Hoe kunnen we mensen zo ver krijgen ‘je suis Européen’ te roepen? De Europese politiek zal geen bevestigende antwoorden kunnen geven. Zolang natiestaten de instituties van de Europese Unie blijven kapen om hun eigen belang te verdedigen, zolang nationale regeringsleiders geen verantwoordelijkheid nemen voor wat er in Brussel besloten wordt, zal de burger zich niet emotioneel verbinden aan de Unie. En wie de kille complexen van staal, beton en glas in de Europese wijk in Brussel ziet, denkt wel drie keer na voordat hij of zij, zoals een recensente opmerkte, een bumpersticker van de EU op de auto plakt.

Het antwoord, suggereren vele bijdragen in deze bundel, ligt eerder in een gedeelde cultuur, een gedeelde geschiedenis. Dat de EU de harten niet sneller laat kloppen, is logisch: hoewel sinds de jaren tachtig wordt geprobeerd een Europese identiteit te stimuleren, gaat her hier in de kern om een economisch en politiek project.

Laat Europa terugkeren

De vele bijdragen aan Nexus 70 zijn zoals het motto van de Europese Unie: verbonden in hun verscheidenheid. Dat die verscheidenheid zich niet echt richt op de banden van Europa met de grotere wereld – dat wil zeggen: voorbij de rol die de VS spelen in deze wereld, voorbij de chaos in het Midden-Oosten – is echter jammer. De kracht van deze bundel ligt elders, namelijk in het gloedvolle betoog voor de Europese kunst, literatuur en gedachtegoed. Laat de mensen weer in Europa geloven, laat haar terugkeren.