Visueel spektakel bij Het sluwe vosje

Hoewel Het sluwe vosje ogenschijnlijk andere kost biedt dan Janáceks tragische opera’s Jenufa en Osud (Noodlot), is het echter zeker geen kinderopera, niet in de laatste plaats door de gecompliceerde muziek. “Ik speel niet met betekenisloze melodieën, ik doop ze onder in het echte leven,” schreef Janácek en als geen ander weet hij een zeer verfijnde orkestratie te koppelen aan door volksmuziek en spreektaal geïnspireerde melodieën. Juist dat maakt zijn muziek ook zo herkenbaar. Janácek-specialist Edo de Waart overdreef misschien toen hij in een interview stelde “Als je de radio aanzet, weet je na tien maten of een stuk van Janácek is”, maar ver zit hij er niet naast.

Visueel spektakel

Ook Ingo Metzmacher, de nieuwe chef-dirigent van De Nederlandse Opera, is een specialist in twintigste eeuwse-muziek en hij wist aan het Radio Filharmonisch Orkest een buitengewoon transparant geluid te onttrekken, waardoor Dale Duesing (de boswachter) en Rosemary Joshua (het Vosje) tot de sterren van deze opera konden uitgroeien. Je zou alleen deze voorstelling tweemaal moeten bezoeken om daar optimaal van te kunnen genieten; de eerste keer wordt de toeschouwer volledig overrompeld door het visuele spektakel van regisseur Richard Jones en decor- en kostuumontwerper Antony McDonald. Zij combineren de kleurenpracht van de (latere) David Hockney-opera-ensceneringen met de kostuumontwerpen die doen denken aan de kostuumontwerpen die van Rien Bekkers maakte voor de verfilming van Erik, of het klein insectenboek en het resultaat is oogverblindend mooi.

Ronduit sprookjesachtig is bijvoorbeeld de huwelijksscène, waarbij alle dieren aanwezig zijn, fenomenaal uitgelicht door Matthew Richardson. Te lachen valt er ook genoeg, zoals in de orgie waarin werkelijk iedereen elkaar bespringt – alleen de bomen moeten zichzelf plezieren, wat zij dan ook vol overgave doen. Niet geschikt voor de allerjongsten, derhalve.

Een diepere betekenis?

Pas in de slotscène, wanneer de boswachter zich met aarde besmeert, gaat het mis. Volgens Jones en McDonald wordt de boswachter zo ‘weer één met de natuur’: “We willen niet simpelweg weer naar het uitgangspunt terugkeren en laten zien dat er weer nieuw leven ontstaat en alles weer van voren af aan kan beginnen, waarbij allen die men in de loop van het stuk heeft ontmoet weer ten tonele verschijnen omdat er een nieuwe levenscyclus begint. Wij zoeken naar een diepere betekenis.”

Een nobel streven, natuurlijk, maar Janácek laat niet voor niets de (klein)kinderen van de kikker en het Vosje aan het eind terugkeren; de kern van Janáceks opera is nu juist dat de natuur – en daarmee ook de mensheid – zich eindeloos herhaalt en vernieuwt. En dat daarbij de nodige wreedheden horen, wordt door Janácek ook niet veronachtzaamd. Zo lijkt het wel een zeer feministisch betoog dat het Vosje de kippen voorhoudt (“Kameraden! Zusters! Weg met het oude regime! Waar hebben jullie die haan voor nodig?”), maar haar retorische trucjes dienen geen ander doel dan het afslachten van diezelfde kippen.

Dit is de werkelijke diepere boodschap van de opera: geweld beperkt zich niet tot de mensen, maar is een wezenlijk onderdeel van de natuur – onschuld bestaat niet. In dat opzicht staat Het sluwe vosje, ondanks het sprookjesachtige voorkomen, niet ver af van Jenufa en Osud. En ook de getoonde seksuele vrijheid is van korte duur: zodra blijkt dat het vosje zwanger is, is het op naar het altaar van de specht…