Tegendraads realisme

De broers Karamazov verscheen gedurende 1879 en 1880 in gedeelten in het tijdschrift De Russische bode (het was destijds gebruikelijk om romans eerst in tijdschriften te publiceren). Dostojevski moest er tegen schrijven om alles op tijd af te krijgen en was regelmatig te laat met zijn inzendingen. Dit kwam vooral doordat zijn gezondheid vrij zwak was en hij minder hard kon werken dan hij zou willen. Volgens zijn tweede vrouw Anna was Dostojevski oorspronkelijk van plan om nog een vervolgdeel aan De broers Karamazov toe te voegen, waarin dezelfde personen een rol zouden spelen, alleen dan twintig jaar ouder. In dit vervolgdeel had hij zich bovendien meer willen concentreren op Aljosja Karamazov, die hij vanaf het begin als de held van zijn roman beschouwde. Door Dostojevski’s vroegtijdige en plotselinge dood in 1881 is dit vervolg er echter nooit gekomen.

F.M. Dostojevski

In De broers Karamazov draait het om een twist tussen Dmitri Karamazov en zijn vader Fjodor. De twist gaat in eerste instantie over geld, maar later vooral over de lichtzinnige Groesjenka op wie beiden verliefd zijn geworden. Dmitri verkondigt schuimbekkend dat hij zijn vader gaat vermoorden. Ondertussen rent zijn ijverige en bijna ziekelijke tolerante broertje Aljosja van hot naar her om iedereen met goede bedoelingen en adviezen bij te staan, terwijl zijn grote broer Iwan de lakei Smerdjakov (een vermoedelijke halfbroer van de Karamazovs) en anderen in de war brengt met zijn nihilistische theorieën over de moraal. Dit alles mondt tenslotte uit in de moord op vadertje Karamazov, waarvoor Dmitri uiteindelijk veroordeeld wordt.

Stijlverschillen

Dostojevski is vaak verweten dat hij minder taalregisters tot zijn beschikking had dan bijvoorbeeld graaf Tolstoj. Uit deze nieuwe vertaling blijkt eens te meer dat dit verwijt volstrekt onterecht is. De vertaling van Langeveld is in vele opzichten een verademing in vergelijking met de eerdere ‘Russische Bibliotheek’-vertaling van Jan van der Eng. De verschillen tussen beide vertalingen manifesteren zich vooral wanneer er in ambtelijk en kerkelijk jargon of in dialect wordt gesproken. Over de kleurrijke figuur vader Ferapont zegt een bijenhouder bij Van der Eng het volgende:

Misschien zal hij tegen u omdat u een vreemde bent iets zeggen, maar misschien krijgt u er ook wel geen woord uit.

Bij Langeveld is dit:

’t Ken best dat ie inene gaat praten als je bij ‘m komp, maar ’t ken ook dat je geen woord uit ‘m krijg.

Het laatste is stukken scherper en doet meer recht aan het geheel eigen taaltje van deze boer. In feite hebben alle twaalf boeken waarin De broers Karamazov is onderverdeeld een eigen stijl: de ene keer is dit het taaltje van opgeschoten jongens, een andere keer het gerechtelijk jargon, weer een andere keer het gebabbel van roddelende dames. In de vertaling van Van der Eng vielen deze stijlverschillen nooit zo op, maar Langeveld is er behoorlijk goed in geslaagd ze naar het Nederlands over te zetten. Ook de subtiele humor en ironie die bij Dostojevski ruimschoots aanwezig zijn, komen in de vertaling van Langeveld beter tot hun recht.

Heiligenlevens

Een van de meest gewaagde delen uit De broers Karamazov is boek 6 dat de titel Een Russische monnik heeft meegekregen. Het is in zijn geheel gewijd aan het leven van starets Zosima (een starets is een onofficieel geestelijk leider die vaak als heilig beschouwd wordt). Dostojevski noemt het in een van zijn brieven “het culminatiepunt van de roman” en in een andere brief stelt hij: “de gehele roman is omwille daarvan geschreven.” Dostojevski schreef het in de naïeve en laagliteraire stijl van de heiligenlevens. Hij werd daarbij onder andere geïnspireerd door de lessen van Tikhon Zadonski, een bekende heilige uit die tijd. Hoewel Dostojevski Een Russische monnik als een van de belangrijkste delen uit zijn roman beschouwde, waren zijn tijdgenoten en ook latere interpreten vaak een andere mening toegedaan. Desondanks heeft het, wat je er verder ook van mag vinden, wel een duidelijke functie als een tegenwicht tegen Iwans nihilisme dat in boek 5 beschreven wordt.

Men verweet Dostojevski vrijwel meteen dat Een Russische monnik wel een hele zwakke repliek was op Iwans blasfemische parabel van de grootinquisiteur, waarin onder andere verkondigd wordt dat geluk belangrijker is dan vrijheid, en dat Christus in feite voor niets gestorven is. Door de naïeve stijl is Een Russische monnik inderdaad nauwelijks geschikt als argumentatieve weerlegging van Iwans blasfemie. Uiteindelijk worden Iwans standpunten echter van binnenuit geïroniseerd door de kruiperige lakei Smerdjakov, een van de meest fascinerende personages uit het boek. Deze indirecte problematisering is veelzeggender dan een directe weerlegging zou zijn geweest. Het is dan ook dit vermogen om volstrekt tegengestelde standpunten en levensvisies naast elkaar te zetten, zonder er zelf een oordeel over te vellen, dat De broers Karamazov tot een tijdloze ideeënroman maakt.

Juridische retoriek

Het laatste deel van De broers Karamazov is vrijwel volledig gewijd aan de veroordeling van Iwan Karamazov. In dit deel trekt Dostojevski alle registers open om de juridische retoriek van de advocaten tegenover elkaar te zetten. Dit verbale geweld, dat nodig is om de jury te overtuigen, wordt door Dostojevski nogal kritisch neergezet. In feite ging hij hiermee verder op de weg die hij in zijn veelgelezen Dagboek van een schrijver was ingeslagen. In dit deels journalistieke, deels ideologische periodiek deed hij onder meer verslag van verschillende grote rechtszaken, waarbij hij blijk gaf van een eigenzinnige en uiterste kritische visie op de rechtsspraak. Wie hier meer over wil weten kan zijn hart ophalen bij het onlangs verschenen Western Law, Russian Justice van Gary Rosenshield, een uitstekende studie waarin parallellen getrokken worden tussen Dostojevski’s journalistieke opmerkingen in zijn Dagboek van een schrijver en zijn fictionele verwerking hiervan in De broers Karamazov. Verder worden Dostojevksi’s ideeën over het recht in de sociale context van zijn tijd geplaatst. Uiteindelijk komt Rosenshield tot een verfrissende en geheel eigen interpretatie van De broers Karamazov.

Abnormaal

Al in zijn eigen tijd kregen Dostojevski’s romans veel kritiek te verduren. Volgens velen was zijn thematiek abnormaal, extreem en onrealistisch (later werd dit door Nabokov en anderen herhaald). Zijn repliek hierop was dat een groot deel van zijn materiaal ontleend was aan de werkelijkheid. De gruwelijkheden die Iwan Karamazov beschrijft in het beroemde ‘nihilistische’ boek 5 zijn allemaal ontleend aan waargebeurde verhalen. Verder maakte hij bij het schrijven veel gebruik van krantenbronnen en verzocht hij anderen in zijn brieven om informatie over bijvoorbeeld kindermishandeling, iets wat hem erg aan het hart ging. Dostojevski gebruikte deze bronnen echter niet om een realistische weergave van de werkelijkheid te geven. Dit zogeheten realisme interesseerde hem niet; bij hem ging het om ideeën, visies en inzichten en daarvoor is het noodzakelijk om bepaalde zaken op de spits te drijven en uit te vergroten. Wie graag exact weet hoe de crime scene er precies uitziet, is bij Dostojevski aan het verkeerde adres. Wie dat echter een zorg zou zijn kan zich naar hartelust onderdompelen in de gistende ideeënrijkdom van De broers Karamazov.

Gary Rosenshield • Western Law, Russian Justice: Dostoevsky, the Jury Trial, and the Law • The University of Wisconsin Press • Prijs: $ 45,00 • 309 bladzijden • ISBN: 0-299-20930-X