Met Houellebecq naar het einde van de wereld

De promomachine rond de minst mediagenieke, maar niettemin meest besproken schrijver van Frankrijk draaide afgelopen zomer op volle kracht. Na twee jaar zwijgen – een uitspraak in de krant had hem een proces van verschillende mensenrechtenorganisaties opgeleverd – gaf Houellebecq plots weer een reeks interviews. De tekst van zijn nieuwe boek werd ondertussen “streng geheimgehouden”, maar dat bleek onderdeel van het spel: verschillende boekenmandarijnen prezen of verwierpen de roman al weken voor de officiële verschijningsdatum van 31 augustus. Angelo Rinaldi, de Nemesis van de Franse literatuurkritiek, vond zelfs een pakketje drukproeven “op een parkbank”, met de uitermate wervende tekst “wat een rotboek” op het titelblad gekrabbeld. Hij schreef er direct een vernietigende recensie over, waarmee het verkoopsucces van Mogelijkheid van een eiland al vóór publicatie gegarandeerd was.

Dichtende klonen

Het doet denken aan de situatie van de komiek Daniël, de hoofdpersoon van de roman, die grote successen behaalt met zijn ongelooflijk harde, platte en pijnlijk sarcastische humor: aan het einde begint hij zijn publiek te haten om hun domme lach en hun makkelijk te winnen gunsten. Ondertussen worden status, rijkdom en seks zijn deel. Ongeveer de helft van het boek bestaat uit het ik-levensrelaas van deze Daniël, uit zijn woedend politiek-incorrecte gefulmineer op deze hypocriete mensenwereld, zijn moeizame serieuze liefdesrelaties, zijn uiteindelijke, tragische ondergang. Maar voor het zover is komt hij half en half toevallig op het pad van de Elohim, een sekte die ernaar streeft het wetenschappelijk reproduceren en zo onsterfelijk maken van de mens te verwezenlijken. Een eeuw of twintig later is het zover. Danëls gekloonde nazaten Daniël24 en -25 geven, in hun steriele compounds gezeten, commentaar op het leven van hun sombere voorvader, alles in een poging de wezenskern van die vreemde, oude mensensoort te reconstrueren. Dat commentaar vormt, in een nogal formulematige afwisseling van de hoofdstukken, de andere helft van de roman.

Het is moeilijk Mogelijkheid van een eiland puur als roman, als vorm en uiting van stijl, te bekijken. Houellebecq is een meester in het uitlokken van inhoudelijke discussies, en in interviews praat hij ook het liefst over zijn ideeën achter het boek; in het NRC Handelsblad besprak hij bijvoorbeeld uitgebreid de reële mogelijkheid van het klonen. Ondertussen blijft de schrijver juist op dat puur literair-technische terrein onder de maat: de dialogen zijn nog steeds aaneengeplakte betogen à la Goethe en Eckermann, de zinnen horten als tevoren, de opbouw is rommelig, de stijl van de beschrijvende passages dwaalt heen en weer tussen kaal en pathetisch, en malle gedichten (van de klonen) duiken op. Aan de degelijke vertaling van Martin de Haan ligt het allemaal niet.

Zinloos droef

Houellebecq heeft vermoedelijk met Daniël een karikaturale, proleterige, rijkaard proberen neer te zetten, maar hij geeft hem een zwaar theoretisch-filosofisch jargon mee. Los van het feit of de lezer het met Daniëls warrige ‘betoog’ eens is, zit de schets van het personage gewoon onlogisch in elkaar. Naast een SF-verhaal in de traditie van Huxley, Asimov en zijn geliefde H.P. Lovecraft heeft Houellebecq opnieuw een betoog in romanvorm geschreven, en beide komen niet helemaal uit de verf. Het is dan ook terecht dat hij, ondanks alle vermoedens, de Prix Goncourt – immers een stijlprijs – niet gekregen heeft.

Het blijft de vraag of het daarom gaat. Zo zijn de internettende klonen die slechts virtueel contact met elkaar onderhouden een aardige persiflage op onze eigen MSN-wereld. Op die manier, als observator en soms commentator van onze tijd – de rol die hij naar eigen zeggen wil vervullen – is Houellebecq zeker wél geslaagd. Alle belangrijke thema’s uit zijn werk komen aan de orde: de wereld als (seks)markt en strijd, de misconstructie van de mens, de betrekkelijk nietige, vaak geheel te verwaarlozen rol van filosofie, kunst en religie in de uiteindelijke loop der dingen. Een leeg gevoel, een grote onbestemde droefheid, dat is wat er bij je blijft hangen na het doorploegen van de vele pagina’s van Mogelijkheid van een eiland. Dezelfde onbestemde, zinloze droefheid die Daniël voelt nadat hij inziet dat hij een punt kan zetten achter zijn levensrelaas. Dezelfde droefheid ook die Daniël25 ondergaat als hij na de dood van zijn hondje Fox beseft dat hij toch, ondanks zichzelf, de liefde voor een ander wezen heeft ondergaan, en daarom ook het lijden zal leren kennen. Mogelijkheid van een eiland is een raar boek, een wat krom geschreven boek, maar daarom nog geen slecht boek.