Darwin's Nightmare

Is dat de kracht van het beeld? Ja, omdat beelden abstracties concreet maken. Je kunt dingen weten, maar dat betekent niet dat je er daadwerkelijk een voorstelling van hebt. Daarom is Darwin’s Nightmare zo confronterend: de Oostenrijkse regisseur Hupert Sauper noemt de gruwelijke feiten niet alleen, hij laat ze zien. En spaart daarbij, zoals veel westerse media doen, de kijker niet. Kinderen die vechten om een handje rijst, ladingen visafval vol maden als belangrijkste voedselbron voor de bevolking, de ellendige verhalen van Afrikaanse mannen, vrouwen en kinderen – ze zitten allemaal in deze documentaire.

Nijlbaars

Het uitgangspunt van Darwin’s Nightmare wordt gevormd door het Victoriameer in hartje Afrika, waar in de jaren ’60 de Nijlbaars werd uitgezet. De ecologische gevolgen zijn veertig jaar later enorm: het roofdier plantte zich in groten getale voort en zorgde er zo niet alleen voor dat alle inheemse soorten uit het meer verdwenen, maar ook dat er een gigantische handel in Nijlbaars ontstond. Goed voor de Afrikaanse economie, zou je denken, iets dat aan het begin van de documentaire ook bevestigd wordt door een fabrieksdirecteur. Maar Sauper haalt dit beeld vervolgens onderuit. De meeste mensen rond het meer werken voor een hongerloontje. Ze kunnen de visfilets, die massaal naar Europa worden geëxporteerd, zelf niet eens betalen, en medicijnen voor het aidsvirus, dat maandelijks vele slachtoffers eist in de kleine dorpen, zijn er niet.

Feilloos legt Sauper de onderliggende mechanismen van de Afrikaanse misère bloot. Zo is de wereldhandel er verantwoordelijk voor dat de Nijlbaars te duur is voor de lokale bevolking. Rijke Europeanen leggen wel allerlei regels op voor de verwerking van de vis, waarmee ze de prijs nog verder opdrijven, maar helpen niet de armoede uit te bannen. Sterker nog, in plaats van hulpgoederen sturen ze wapens terug voor de vele burgeroorlogen, die door de bevolking worden verwelkomd. Oorlog betekent namelijk een grotere vraag naar soldaten, en soldaat is een goed betaald beroep, zoals een nachtwaker in de film vertelt.

Schijn van objectiviteit

Darwin’s Nightmare is koren op de molen van anti-globalisten, en toch wekt Sauper niet de indruk dat het al vanaf het begin zijn bedoeling was een politiek pamflet af te leveren. In de eerste plaats toont hij zich een uitstekend interviewer, onderzoeker en analyticus. Afstandelijk genoeg om de schijn van objectiviteit te wekken, direct genoeg om de kijker te beroeren. Want je moet wel een hart van steen hebben om je niet te laten raken door deze documentaire.

Cynische boodschap

Toch is Darwin’s Nightmare – hoe kon het ook anders – een door en door politieke film geworden. In de montage van zijn beeldmateriaal werkt Sauper heel gericht toe naar een climax, waarin een Oekraïnse piloot die Nijlbaars vervoert, zich laat ontvallen zich machteloos te voelen. De cynische boodschap is dat we allemaal deel uitmaken van het ‘systeem’ (ook wij, kijkers, die Nijlbaars kopen), maar dat we bar weinig kunnen doen om het te veranderen. Dat mag paranoïde lijken, je bent na het zien van Darwin’s Nightmare meteen bereid het te geloven.