Tegen het vergeten

Tegen dit vergeten heeft Heere Heeresma (1932) Een jongen uit plan zuid ’38-’43 geschreven, het eerste deel van zijn tweedelige jeugdherinneringen. In de jaren zestig had hij dit project reeds aangekondigd, maar al die tijd kon hij de goede vorm niet vinden. Precies zestig jaar na het einde van de oorlog verschijnt het nu alsnog, alsof het zo was voorbestemd. Met als motto:

In de Babylonische talmoed wordt opgemerkt dat de mens twee keer sterft. Eerst gaat hij dood en dan raakt hij vergeten. Uit verzet werd dit boek geschreven.

Waartegen wil Heeresma zich met dit boekje echter verzetten? Tegen een al te oppervlakkige levenshouding? Tegen de woekerende onverschilligheid? Tegen de om zich heen slaande haat? Tegen het dictaat van de tijd? Of tegen dit alles tegelijkertijd? Tegen een naamloze ontwikkeling die in dit alles vervat zit?

Bezet Amsterdam

Ondanks het strijdvaardige motto is het boekje geen pamflet geworden. Gelukkig maar, want een pamflet helpt niet tegen het vergeten, versnelt het allicht alleen maar. Wat wel helpt is een oude, verloren gegane wereld weer opnieuw tot leven roepen. Dat is dan ook precies wat Heeresma doet. Met zijn fijnzinnige en beeldende impressies van bezet Amsterdam weet hij met grote nauwkeurigheid een heel tijdperk terug te roepen. Hoewel niet alles terug te halen is.

Zachtjes praat ik op hem in, maar hoe ik nu ook luister, ik hoor mijn woorden van toen niet meer. Ze moeten buiten bereik ergens rond zweven, want verloren gaan ze niet. ‘Zet een wachter voor je lippen,’ had mijn vader gezegd, ‘want alles wordt teruggeroepen.’

Heeresma’s vader is een belangrijk figuur in deze herinneringen. Hij is een man uit een stuk, iemand die de kracht heeft mensen op de been te houden hoe onmogelijk de situatie ook lijkt te zijn.

Omdat het rijmt

Heere, die bij het uitbreken van de oorlog acht jaar is, moet een zeer goede band met zijn vader gehad hebben. Ze gaan in Een jongen uit plan zuid bijna kameraadschappelijk met elkaar om en voelen elkaar als vanzelfsprekend aan. Heeres vader was een godsdienstleraar met eigenzinnige, antidogmatische opvattingen over het geloof. Hij wist drommels goed wat er aan de hand was, maar liet zich niet uit het veld slaan. Hij hielp waar hij kon en op zijn vele tochten door de stad nam hij zijn zoon vaak mee. Beiden hadden een goed oog voor de absurde kanten van de oorlog. “Waarom hangen ze toch overal die bordjes op met ‘Verboden voor joden’?,” vraagt Heere op een keer aan zijn vader. “‘Omdat het rijmt,’ zegt hij en we lachen even hartelijk. We begrijpen elkaar weer eens uitstekend.” Eerder heeft Heeresma al beschreven hoe de joden bij elkaar kwamen op een verborgen stuk grasveld dat door de moffen over het hoofd was gezien en waar wonder boven wonder geen bordje ‘Verboden voor joden’ stond. Op die plek heerste gezelligheid en konden de joden met gerust hart samenscholen.

Als gewillig vee

Uiteraard is ook de grimmigheid in deze herinneringen alom aanwezig. De vriendjes die plotsklaps verdwijnen. De buren die zich als gewillig vee laten wegvoeren in de overtuiging dat ze uiteindelijk wel beschermd zullen worden door papieren en connecties. De onderduiker bij de Heeresma’s die gepakt wordt doordat hij een lekke band krijgt. De Nederlandse soldaten die zich zo schandelijk snel hebben overgegeven, niet bestand tegen de overmacht van de tegenstander.

Heb ik de soldaat gevraagd hoe het was? Hij heeft een gebarsten stem wanneer hij zegt dat het leek of een grote zware kerel met een pikhouweel op een konijntje insloeg.

De oorlog is overal voelbaar maar daar tussendoor gaat het gewone leven gewoon door. Heere ruilt gestolen oorlogsspeelgoed voor foto’s van vliegtuigen. Er worden meisjeshanden vastgehouden, kussen uitgewisseld. Op school is er een bloeiende handel in granaatscherven gaande. Er wordt geknikkerd en gespeeld. Vriendjes komen bij elkaar op bezoek en gelovigen gaan met elkaar in discussie over de rustdag. Tussen hen in bevindt zich ook de jonge Heere Heeresma die alles in zijn geheugen prent om het jaren later aan het papier toe te kunnen vertrouwen, tegen het vergeten in.