Steve Jobs van de zestiende eeuw

Aan de Vrijdagmarkt in hartje Antwerpen kan men in het Museum Plantin-Moretus nog altijd de drukpersen zien waarop Christoffel Plantijn zijn boeken drukte. Het huis en de bijbehorende werkplaatsen zijn in een perfecte staat behouden gebleven en vormen het decor van de vroegste geïndustrialiseerde boekdrukpraktijk. Nadat Johannes Gutenberg in Duitsland de boekdrukkunst uitvond – de reproductie van boeken door middel van uit losse loden letters samengestelde pagina’s – bracht Plantijn die techniek met een grote versnelling de wereld in.

Kanten kragen
Sandra Langereis levert een grondige studie af. Ze volgt Plantijn van zijn jeugd in Lyon en Parijs, via zijn opleiding tot boekbinder in Caen tot zijn eigen onderneming in Antwerpen. Een bijzondere loopbaan voor een jonge ambachtsgezel die het geluk heeft een vak te kunnen leren, terwijl hij het niet moest hebben van zijn afkomst. Nog opvallender is het feit dat Plantijn na zijn opleiding een eigen bedrijf start in Antwerpen, dat hij binnen korte tijd levensvatbaar maakt en tot een succes weet uit te bouwen.

Zijn ambitieuze ondernemerschap wordt gekenmerkt door een grote dosis realiteitszin: gedurende zijn hele werkzame leven als drukker en uitgever dreef Christoffel ook nog een lucratieve handel in kanten kragen on the side. Met de opbrengsten van deze typisch Vlaamse koopwaar kon hij de perioden dat hij als drukker te weinig inkomsten had goed overleven.

Polyglotbijbel
Veel aandacht is ingeruimd voor de twee hoogtepunten uit het oeuvre van Plantijn. Hij bracht als eerste de rommelige Nederlandse taal systematisch bijeen in een omvangrijk en wetenschappelijk verklaard woordenboek. Redacteuren en taalkundigen werden aangesteld om deze klus in een aantal jaren te klaren. Als volgende project produceerde hij de Polyglotbijbel: een meertalige bijbel in de grondtalen Hebreeuws, Grieks, Aramees en Syrisch met daar direct naast, van iedere taalsoort, een Latijnse vertaling.

Langereis laat uitstekend zien hoe deze monsteruitgaven een riskante investering vormden in de zestiende-eeuwse werkelijkheid: de boekdrukkunst zorgde voor een geweldige opleving in de uitwisseling van kennis, zodanig dat de burgerlijke en kerkelijke autoriteiten nerveus begonnen te worden. Dat gedrukte teksten zomaar gereproduceerd en verspreid werden, ging regelrecht in tegen het toen geldende adagium ‘hou jij ze dom, hou ik ze arm’.

Als boekdrukker lag Plantijn stevig onder vuur van met name de geestelijkheid. De controle op zijn drukwerken was streng ten tijde van de sluimerende Reformatie en steeds vaker voorkomende beeldenstormen. In 1562 werd hij bankroet verklaard – en werd zijn drukkerij onteigend – vanwege de verspreiding van een boekwerkje dat aan de strenge censuurregels had weten te ontsnappen. Vanuit zijn schuiladres in Parijs liet Plantijn zijn geveilde inboedel in het geheim opkopen door vrienden en vertrouwelingen en begon een paar jaar later weer opnieuw met een sterk ingekrompen, en dus minder zichtbare, drukkerij.

Steve Jobs
In onze tijd zou Christoffel Plantijn een soort Steve Jobs zijn geweest: een entrepreneur die in een opkomende markt op zoek is naar een niche waarmee hij zich kan onderscheiden van zijn concurrenten. En precies zoals Jobs bij Apple deed, wist Plantijn op te vallen door de superieure kwaliteit van zijn belangrijkste producten. Hij investeerde in exclusieve letterstempels en in speciaal vervaardigde papiersoorten, hij zorgde voor een betrouwbaar distributiesysteem en was, toen al, jaarlijks zichtbaar op de Büchmesse in Frankfurt waar hij zijn Europese opdrachtgevers ontmoette.

Met de Spaanse koning Filips II als zijn belangrijkste klant – tegelijk ook de moeilijkste, want er werd onregelmatig betaald – wist Plantijn in zijn hoogtijdagen 22 drukpersen aan de gang te houden. Ondertussen bleef hij zich bewust van zijn persoonlijke missie: hij geloofde heilig dat de verspreiding van gedrukte teksten, de toegang tot kennis in een gemeenschappelijke taal de ontbrandende tegenstellingen tussen de bevolkings- en religieuze groepen zou doen blussen. Die bijzondere doelstelling maakt deze illustere zestiende-eeuwer tot dankbaar onderwerp van een zeer leesbare biografie.