Een personage uit een film die je nooit hebt gezien

Adam Gordon is een dwangmatige leugenaar, een bedrieger en bovenal: een poseur. Hij heeft specifieke gelaatsuitdrukkingen paraat die passen bij bepaalde gelegenheden, zoals voor feestjes waar je niet de knapste bent (ogen wijd open, mondhoeken een weinig naar boven gekruld). De Amerikaan Gordon bevindt zich in Madrid ten tijde van de aanslag op station Atocha. Een halfjaar zal hij in Madrid verblijven, onderwijl een onderzoeksbeurs verbrassend in de beneveling van drank, drugs en genante leugens over dode moeders en fascistische vaders. Gordon, die door het leven gaat als dichter, fabuleert er op los tegen Jan en alleman, alsof er geen werkelijkheid bestaat die hem werkelijk deren kan. Hij is een snob bovendien, die vol verachting zijn rondreizende landgenoten gadeslaat, omdat hij iedere poging tot toenadering bij voorbaat als mislukt catalogiseert.

De werkelijkheid betekenen

Vertrek van Station Atocha is echter meer dan een klassiek ‘jongvolwassene neemt de laatste hordes op weg naar volwassenheid’-verhaal. Lerner thematiseert ook een van de problemen die zo oud zijn als de taal zelf: de onoverbrugbare afstand tussen betekenaar en betekende, tussen signifié en signifiant – hij kent zijn De Saussure, kortom. Het zijn boeiende scènes, de innerlijke monologen waarin Adam de onmacht van de taal om de werkelijkheid adequaat te kunnen weergeven, tracht te vatten. Zo wordt niet alleen ieder gedicht een gegarandeerde flop (de betekenis van een gedicht is er niet, betoogt hij keer op keer tegen mensen die zijn poëzie trachten te verklaren), maar is iedere vorm van taalbeheersing schijn.

Taal is in de handen van Lerner een werktuig dat niet berekend is op zijn taak. Niet voor niets wordt voortdurend nadruk gelegd op Adams gebrekkige beheersing van het Spaans. Er is maar één persoon die Adams Spaans ondermaats acht: Adam. En zo wordt zijn verblijf in Madrid veel meer dan een in alcohol en drugs gedrenkt gap year. Het is een onderzoek naar de poëtische tegenstelling, een zoektocht naar uitdrukkingsvormen voor dat wat niet uitgedrukt kan worden. De paradox komt tot uiting in Adams nieuwe, hippe vriendenschaar: zijn beperkte woordenschat in het Spaans zorgt ervoor dat zijn nieuwe vrienden vermoeden dat ze met een genie te maken hebben. Met andere woorden (!): hoe minder hij zegt, hoe dichter de waarheid benaderd lijkt te worden.

Pretenderen
Terwijl Adam steeds verder verwikkeld raakt in een wonderlijke driehoeksverhouding die ergens doet denken aan een omkering van de relaties in Woody Allens Vicky Cristina Barcelona, plaatst hij zichzelf meer en meer buiten de gebeurtenissen van zijn eigen leven. Zijn voortdurende zelfbewustzijn plaatst hem in een vreemd metaperspectief: als een helikopter zweeft hij boven de gebeurtenissen in zijn eigen leven. Ook op dat zelfbewustzijn reflecteert hij weer, als een ziende die voortdurend nadenkt over het feit dat hij kan zien. Het doet denken aan een fragment uit Stephen Fry’s roman Making history: ‘Ik zie mezelf een sinaasappel eten. Kijk eens hoe ik een sinaasappel eet. Kijk eens hoe ik naar mezelf kijk hoe ik een sinaasappel eet.’ En zo wordt iedere ervaring niet meer dan een fletse afspiegeling van die ervaring.

Op een bepaald moment vraagt iemand Adam wanneer hij eindelijk eens ophoudt met pretenderen dat hij alleen maar pretendeert een dichter te zijn. Het antwoord laat zich raden: vermoedelijk nooit. Adam heeft zich voor een onmogelijke opgave gesteld, maar de onmogelijkheid mag nooit een excuus zijn om de opdracht niet te aanvaarden. Of, zoals Lerner zelf in een interview uitlegde, wanneer McMurphy in One flew over the Cuckoo’s Nest een reusachtig apparaat probeert op te tillen, slaagt hij misschien niet, maar het is juist de mislukking die het vrijheidsgevoel in zijn medepatiënten wakker kust.

Interessant
Waar Adam er deels in slaagt een antwoorden te vinden op de vragen waar hij zich voor gesteld heeft, ontbreekt het Lerner juist aan de oplossing voor het vraagstuk hoe ervaringen zo werkelijk mogelijk te beschrijven. Het theoretiseren van ervaringsbeschrijvingen in Vertrek van Station Atocha wordt bovengeschikt gemaakt aan de ervaring zelf, met als gevolg dat Adam Gordon en zijn lotgevallen een boek lang op een te veilige afstand blijven. Het meest treffende adjectief voor Lerners debuut is ‘interessant’, en dat zegt eigenlijk alles.