Nooit meer volwassen

Van Truffaut tot Spielberg. Reden voor 8WEEKLY om die op celluloid vastgelegde jaren nog eens te herleven.

Recent verscheen het boek The Child in Film: Tears, Fears and Fairy Tales van filmhistorica Karen Lury. De ondertitel geeft al aan wat wij verwachten van kinderen in de film. Kwetsbaarheid en angst staan tegenover sprookjes en de pure kracht van de verbeelding. In het boek wijst Lury op de vreemde positie die het kind heeft als acteur. Een kind wordt niet beoordeeld als een volwassen acteur die een rol speelt. Toeschouwers waarderen kinderen vooral om wat ze zijn en niet om wat ze doen. Dit verschil wordt groter naarmate het kind jonger is en daardoor verder verwijderd is van de volwassen werkelijkheid. Dat zij daadwerkelijk acteren doet daarom afbreuk aan de gewenste illusie dat het kind oprecht, onbedorven en puur is. Het is daarmee gebonden aan het geïdealiseerde beeld dat volwassen van de kindertijd hebben en dat het kind in een film moet overbrengen.

In de gevarieerde en sterke selectie die het Filmmuseum heeft samengesteld voor het programma Kinderjaren, wordt een goed beeld gegeven van het verschillende gebruik van kinderen in cinema. Aanleiding voor het programma vormen een aantal nieuwe kopieën van Truffaut-films die recentelijk aan de collectie van het filmmuseum zijn toegevoegd. Van de regisseur zijn de lange films Les quatre cents coups, L’enfant sauvage en L’argent de poche te zien en de korte film Les mistons.

Een programma-onderdeel is gewijd aan de voorlopers van Les quatre cents coups en laat onder meer Jean Vigo’s in de jaren dertig verboden meesterwerk Zéro de conduite zien. Het is toepasselijk dat deze lofzang op jeugdig anarchisme zo’n invloed zou hebben op de regisseurs van de nouvelle vague. De film was voor zijn tijd ongekend energiek en surrealistisch. Dit kinderlijke anarchisme is ook te zien in Zazie dans le métro van Louis Malle. Zazie is vooral een over-the-top nouvelle vague-curiosum waarin Malle er, na de vernieuwingen van Truffauts Les quatre cents coups en Godards À bout de souffle, stilistisch nog een schepje bovenop doet.

Onbedorven helden

Onbekender, maar minstens zo invloedrijk in die periode is The Little Fugitive van Morris Engel, Ray Ashley en Ruth Orkin. Deze film, die vaak wordt gezien als een van de eerste Amerikaanse independent films, had ook invloed op de pure manier van filmen die François Truffaut en zijn nouvelle vague-collega’s zouden omarmen. The Little Fugitive is vooral een tijdscapsule naar het New York van de jaren vijftig, waarin een jongetje door een losse camera wordt gevolgd op Coney Island. Uit deze films blijkt dat het kind in de jaren vijftig als voorbeeld werd gezien voor een nieuwe onbevangen manier van kijken. Van de van de straat geplukte kindster Richie Andrusco in The Little Fugitive tot aan de jonge Jean-Pierre Léaud in Les quatre cents coups waren zij voor een generatie babyboomers de nieuwe onbedorven helden.

Naast de films die een band hebben met Truffaut, zijn er verschillende onderdelen die elk een thema rond het kind in de film uitdiepen. Wat daaruit blijkt is dat de meest voor de hand liggende functie van een kind als personage toch het narratieve potentieel van de kindertijd is. Een verhaal hoort te groeien en een kind doet dat natuurlijk ook. Spanning ontstaat door de confrontatie tussen onschuld en volwassenheid. Verder is een kindpersonage interessant omdat het filmmakers op een geloofwaardige manier laat spelen met het verschil tussen fantasie en werkelijkheid. Dit is essentieel voor een medium dat schippert tussen die twee polen: het creëren van een escapistische droomwereld versus een schijnbaar geloofwaardige afspiegeling van de realiteit.

Het subprogramma Kinderen in hun droomwereld gaat in op deze functie en bevat ondermeer Pan’s Labyrinth van Guillermo del Toro en Let the Right One in van Tomas Alfredson. Daarnaast komt het thema terug in andere films, zoals in Charles Laughtons klassieker The Night of the Hunter, waar onschuld en puurheid nooit ver verwijderd zijn van angst en verdorvenheid.

Traumatische herinneringen
In Kinderen in oorlogstijd is onder meer Tarkovski’s sterke Ivan’s jeugd op het grote scherm te zien, een contrastrijke en krachtige film over een kind dat zijn jeugd voor altijd kwijt is door zijn gruwelijke ervaringen in de oorlog. Traumatische herinneringen doemen plotseling op en tonen de onoverbrugbare kloof die in Ivans leven is ontstaan tussen hoe zijn leven ooit was en hoe het nu is. Ook Spielbergs geflopte Empire of the Sun is in dit programma te zien, een duidelijk vehikel voor de persoonlijke fascinaties van de regisseur. Spielberg heeft ondanks zijn populistische tendensen ook een duistere en surrealistische kant die tot uiting komt in zijn films over de Tweede wereldoorlog. De film is gebaseerd op het gelijknamige boek van de Britse cultschrijver J.G. Ballard (vooral bekend van extreme boeken als Crash en The Atrocity Exhibition, die beide ook verfilmd zijn) waarin hij zijn kindertijd in een jappenkamp beschrijft. De hoofdrol wordt vertolkt door een jonge Christian Bale, die inmiddels is uitgegroeid tot een grote ster.

Naast bekende titels zijn er ook wat minder vaak vertoonde parels te zien, zoals het krachtige Walkabout van Nic Roeg (Don’t look now, Bad timing). Walkabout was Roegs eerste soloproject na het met Donald Cammell geregisseerde Performance en de film bevat Roegs herkenbare extreme montagestrategieën. De film gaat over de botsing tussen het moderne en het primitieve als twee westerse kinderen verdwalen in de Australische outback en gered worden door een aboriginal. Een andere aanrader is Stella van Sylvie Verheyde, een mooi en onsentimenteel portret van een elfjarig Frans meisje uit een simpel milieu in de jaren zeventig. Prachtig gefilmd en geacteerd en met de juiste balans tussen pakkend naturalisme en nostalgische dromerigheid.

Dat kinderen naast schattig en lief ook symbool kunnen staan voor het ultieme kwaad blijkt uit de films in het Bezeten en slechte kinderen programma. De oerfilm van het enge kind is toch wel The Village of the Damned, waarin een klein legertje van blonde kinderen met lichtgevende ogen een Engels dorp terroriseert. Door het acteerwerk en de goedkope speciale effecten is de film nu helaas een parodie van zichzelf. De invloed van het enge kind is echter groot geweest en nog steeds worden kinderen gretig gebruikt als shockmiddel. In het programma zijn de films The Omen en The Sixth Sense te zien. Hoogtepunt is echter de subtiele psychologische horror van het prachtig gefilmde The Innocents van Jack Clayton. Deborah Kerr speelt een gouvernante die op twee verwaarloosde kinderen moet passen op een verlaten Brits landhuis. Gaandeweg is zij ervan overtuigd dat de kinderen bezeten zijn. De film laat je tot het einde gissen of dat wel zo is, maar weet een nare gotische sfeer neer te zetten die versterkt wordt door het indringende spel van Kerr en de twee kinderen.

Symbool van de toekomst

Tot slot is er nog een belangrijke traditie die doorschemert in veel van de programma-onderdelen. Kinderen zijn vaak gebruikt door sociaal-realistische regisseurs met een geëngageerde visie die het kind als het symbool van de toekomst gebruiken in een harde werkelijkheid. De eerlijkheid en oprechtheid van een kind dikt ook het contrast aan met een realiteit die oneerlijk en hypocriet is. De duidelijk inspiratiebron van deze cinema is Rosselini’s Germania Anno Zero waarin het wanhopige leven wordt getoond van een Duitse jongen net na de Duitse capitulatie. Rosselini maakte de film in 1948 waardoor hij nog gebruik kon maken van het nog bestaande puin van een verwoest Duitsland als decor. In Ken Loach’ Kes portretteert de nog altijd sociaal bewogen regisseur een kind in een hard Brits arbeidersmilieu dat alleen nog troost kan vinden in het verzorgen en trainen van zijn valk Kes. Lynne Ramseys mooie Ratcatcher speelt zich grotendeels af in een soortgelijk universum van Britse working class armoede en grimmigheid. Zij contrasteert dit met de fantasierijke beleving van haar jonge hoofdpersoon en een mooie soundtrack met muziek van ondermeer Nick Drake.

Kinderen in film biedt voor ieder wat wils en weet tegelijk een goed doordacht overzicht te geven van alle facetten van de Kindertijd in film. Het programma geeft je de kans om de mooie momenten van het kindzijn te ervaren, maar ook de onvermijdelijke confrontatie met de harde wereld van het ouder worden. In de bioscoopzaal kan de bezoeker nog opgaan in de illusie nooit volwassen te worden.