Het jaar van het woordenboek

Zo’n lading nieuwe woordenboeken zet aan het denken. Ten eerste wat er anders is aan deze boeken ten opzichte van de vorige lichting. En ten tweede, iets veel fundamentelers: wat is een woordenboek eigenlijk precies? Wellicht dat het antwoord op deze laatste vraag ook al inzicht geeft in de eerste vraag.

Hoofdsoorten

Er zijn eigenlijk twee hoofdsoorten woordenboeken. Het verklarende woordenboek en het vertaalwoordenboek. In het verklarende woordenboek, zoals Het groot woordenboek der Nederlandse taal van Van Dale, wordt een woord in dezelfde taal, maar aan de hand van andere woorden uitgelegd. In het vertaalwoordenboek, zoals de zojuist verschenen Prisma handwoordenboeken, worden de woorden vertaald naar een andere taal, zoals het Duits of het Engels. Daarnaast zijn er ook nog andere woordenboeken, zoals het etymologische woordenboek dat op de oorsprong van de woorden ingaat. Zulke woordenboeken zijn echter eerder een verdieping van de verklarende woordenboeken dan een aparte soort. Eigenlijk is een woordenboek gewoon een alfabetische rangschikking van hedendaagse woorden met de daarbij behorende uitleg van de betekenis van dat woord.

Dynamiek

In combinatie met de dynamiek van onze taal geeft dat meteen aan waarom er regelmatig nieuwe woordenboeken verschijnen. Ze verouderen gewoonweg naar verloop van tijd. Er zijn nieuwe woorden aan onze taal toegevoegd en andere woorden zijn in onbruik geraakt. Een periodiek bijschaven van een woordenboek is dus ook een noodzakelijkheid. Maar waarom dan aandacht besteden aan een relatief normaal verschijnsel? Omdat ook de maatschappelijke omstandigheden waarin we momenteel verkeren een belangrijke rol spelen in deze nieuwe lichting woordenboeken.

Maatschappelijke veranderingen

De wereld om ons heen is aan het veranderen en daarmee ook onze taal. Eén belangrijke reden om een nieuw woordenboek uit te brengen is, zoals gezegd, het gebruik van een significant aantal nieuwe woorden in het dagelijks taalgebruik. Belangrijke gebeurtenissen in onze geschiedenis, zoals de handelsbetrekkingen met “De Oost” en de ontdekking van Amerika, hebben onze taal in het verleden van menig nieuw woord voorzien. Ook nu is er sprake van grote internationale veranderingen. Europa probeert zich – moeizaam – te verenigen, er is sinds 9/11 een constante dreiging van internationaal terrorisme en de Amerikaanse cultuur rukt zienderogen op. Dit heeft zijn neerslag op ons taalgebruik en daarmee op onze woordenboeken.

9/11

De woorden die gerelateerd zijn aan hét kantelpunt in onze hedendaagse geschiedenis – de aanslag op de Twin Towers op 11 september 2001- zijn vrijwel direct een vast onderdeel gaan vormen van ons taalgebruik. Dit is duidelijk terug te zien in de nieuwe Prisma handwoordenboeken, waarin ook termen als 9/11 en Ground Zero zijn opgenomen. Uiteraard hebben niet alleen internationale, maar ook de nationale gebeurtenissen hun voetsporen nagelaten in de nieuwe handwoordenboeken. Zo zie je duidelijk de invloed van de verhitte discussie over normen en waarden die na de aanslagen op Fortuyn en Van Gogh losbarstte. Termen als Negress en Mongol krijgen de aanduiding ‘beledigend’ mee. Hiermee lijkt het woordenboek ook een bijdrage te leveren aan de maatschappelijke discussie en blijkt het meer te zijn dan een rationele één op één vertaling van de in onze taal gebezigde woorden.

Engelstalig

In de Prisma handwoordenboeken zien we de invloed terug van andere culturen die middels radio, tv en techniek steeds verder in onze maatschappij doordringen. Zo hebben we in toenemende mate te maken met Engelstalige woorden in ons eigen taalgebruik. Vooral op het gebied van de technologie is dit het geval. Termen zoals surfen, sms, computer, etc. zijn niet meer weg te denken uit onze taal. Met veel pijn en moeite zou er misschien wel een Nederlandse equivalent voor te vinden zijn, maar het is het makkelijkst om de originele term te hanteren, omdat die nu eenmaal veel compacter en veelzeggender is. Ook de invloed van de muziek speelt een rol in ons taalgebruik getuige de opname van uit de rapcultuur afkomstige woorden zoals phat.

Gemak dient de mens

Uiteindelijk blijven de Prisma handwoordenboeken echter in essentie wat ze altijd al waren: makkelijke naslagwerken voor een ieder die met taal en vertaling bezig is. De nieuwe handwoordenboeken zijn overzichtelijk geïndexeerd, zodat je snel naar de gewenste letter kunt bladeren. Handige, gekleurde tekstkaders geven taaltips of behandelen een wetenswaardig feit. Zo wordt er bijvoorbeeld in een tekstkader van het Prisma handwoordenboek Duits-Nederlands gewezen op het subtiele, maar essentiële verschil tussen schwul en schwül. Het gebruik van kleur is ook toegepast bij de nummering van de diverse woordbetekenissen, waardoor je veel minder snel dan vroeger verschillende betekenissen van het woord door elkaar haalt. Misschien is dat ook wel een teken van deze tijd: gemak dient de mens. Bij de samenstelling van deze nieuwe handwoordenboeken heeft men zich dat in ieder geval terdege gerealiseerd.

Rumoerige tijden

Het is noodzakelijk dat er eens in de zoveel tijd een nieuw woordenboek verschijnt, aangezien onze taal nu eenmaal aan verandering onderhevig is. Als er echter zoals nu diverse initiatieven op dat gebied aan te wijzen zijn is dat ook een teken. Een teken dat we rumoerige tijden achter de rug hebben. Tijden die hun sporen op onze taal hebben nagelaten. Of deze sporen echter diep genoeg zijn om blijvende indrukken in onze taal achter te laten moet blijken in de volgende edities van deze woordenboeken. Dan pas weten we ook de echte betekenis van de huidige veranderingen. Hoewel ik denk dat een woord als ’tsunami’ helaas zal blijven staan in de volgende versie, maar dan wellicht met een minder beladen betekenis.

De nieuwe Prisma handwoordenboeken Nederlands-Engels en Nederlands-Duits, die het hierboven besproken paar completeert, zullen in oktober verschijnen. Liefhebbers van Frans zullen nog langer moeten wachten: de Nederlands-Frans- en Frans-Nederlandse edities zullen pas in maart 2006 in de winkels liggen.