Vederlichte zoektocht met inhoud
Een boek dat zichzelf schrijft terwijl je het leest. Zo kun je de ingewikkelde vertelstructuur van Alles is verlicht misschien nog het beste omschrijven. Een man met dezelfde naam als de schrijver, Jonathan Safran Foer, gaat naar de Oekraïne om daar naar het verleden van zijn grootvader te zoeken. Met zijn gids Alex en diens grootvader gaat hij op pad. Ze vinden niets, maar toch wordt alles verlicht.
~
Joden
De Joden zijn in de Oekraïne niet netjes behandeld, vooral niet tijdens de Tweede Wereldoorlog. De reis die Jonathan maakt om het dorp van zijn grootvader te vinden is dan ook bij voorbaat al gedoemd te mislukken: de sjtetl zal niet meer bestaan. ‘Toen de oorlog uitbrak, wilden veel joden naar de nazi’s vluchten om veilig te zijn voor de Oekraïners,’ zegt Jonathan tegen zijn gids. ‘Dit is niet waar.’ ‘Dit is wel degelijk waar.’ ‘Ik kan niet geloven wat jij zegt.’ ‘Zoek het maar op in de geschiedenisboeken.’ ‘Dit staat niet in de geschiedenisboeken.’ ‘Maar zo was het wel degelijk.’
De sjtetl Trachimbrod bestaat niet meer, maar misschien wonen in omliggende dorpen overlevenden van de holocaust. Jonathan, Alex, diens grootvader en de stinkende hond Sammy Davis Junior Junior stappen in een oud autootje en gaan op weg.
De manier waarop Alex over de reis vertelt is hilarisch. Zijn Engels is niet al te best: Ik had voortreffelijk geresulteerd in mijn tweede jaar van Engels aan de universiteit. Dit majesteitelijke feit dankte ik aan het feit ik een leermeester had met stront in zijn hersens. Zijn gebrekkige Engels levert grappige woordvondsten op als ‘miniatuurpraat‘, ‘wij gingen ons laten inslapen‘ en andere subtiliteiten. Dit is trouwens door de vertaler van het oorspronkelijk engelstalige boek, Peter Abelsen, bijzonder mooi en inventief gedaan.
De liefde liefhebben
Terwijl Alex vertelt over de reis naar de plaats waar Trachimbrod ooit stond, schetst Safran Foer wat er in het verleden allemaal in de sjtetl gebeurd is. Het begint met zijn betbetbetovergrootmoeder, Brod. Het mooiste meisje van het dorp, die trouwde met de Kolker, maar dacht dat ze hem niet liefhad. Ze had haar liefde lief, had het liefhebben van de liefde lief, zoals de liefde het liefhebben liefheeft, om zich te kunnen verzoenen met een wereld die net niet haar verhoopte wereld was.
De geschiedenis gaat verder met Jonathans grootvader, Safran. Een womanizer met een verlepte arm, die door iedereen in het dorp wordt bemind. Daar tussendoor horen we alles over het dagelijks leven in de sjtetl, over de scheuring van de synagoge in twee groepen (de Onderuitgezakten en de Rechtstaanden), over een echtgenoot met een zaagblad in de schedel en over Het boek der Antecedenten, de geschiedschrijving van Trachimbrod in duizendeneen anekdotes. Het geeft het verleden kleur en diepte, plus een lichtvoetige humor die opvallend goed bij de eigenlijke treurigheid van het verhaal past.
Vormeninhoudvallensamen
~
Ik heb vele malen tot aan dit punt geschreven, en corrigeerde dan dingen waarvan ik wist dat jij om correctie zou vragen (…) maar telkens als ik vanaf hier wil doorzetten, gaat mijn hand zo beven dat ik de pen niet meer kan vasthouden. Doe het voor mij. Alsjeblieft. Vanaf hier is het van jou.
Alex zet door, maar niet zonder dwang, al zien we nergens brieven of commentaar van Jonathan. Vanaf het moment dat de onthullingen doorzetten en alles ‘verlicht’ moet worden, gaat het echter bergafwaarts met het boek. De stijl wordt haastiger, slordiger. De dialogen zijn niet makkelijk om te lezen, omdat alles achter elkaar gezet wordt zonder witregels. Daardoor raak je soms de draad kwijt. Wie zegt wat?
De getuigenis van de grootvader, helemaal aan het eind, is een ander voorbeeld van haast, maar dit keer met opzet, en om de inhoud van zijn relaas in een juiste vorm te gieten. Leestekens verdwijnen, zelfs de spaties moeteneraangeloven en het wordt zonder meer duidelijk dat de grootvader moeite heeft met het vertellen van zijn verhaal, maar de lezer heeft evenredig veel moeite met het lezen van die pagina’s. Het is goed om de vorm van tekst samen te laten hangen met de inhoud, maar hier maakt de vorm de inhoud minder toegankelijk.
Schrijven
Het is een voorbeeld van hoezeer het schrijven de inhoud van de roman beïnvloedt. Keer op keer lezen we in de brieven van Alex hoe Jonathan hem vraagt dingen te veranderen of te corrigeren. Ik weet dat je me gevraagd hebt de fouten niet te veranderen omdat ze humoristisch klinken, en dat humoristisch volgens jou de enige ware manier is om een treurig verhaal te vertellen, maar ik denk toch dat ik ze ga veranderen.
Alex op zijn beurt vraagt Jonathan om aanpassingen in de verhalen over het verleden van Trachimbrod. Als ik een voorstel mag uiten: sta alsjeblieft toe dat Brod gelukkig wordt. Alsjeblieft. Is dit zo’n onmogelijk ding? Misschien kan zij nog steeds bestaan, en dan bij jouw grootvader Safran zijn.
Opmerkingen als deze zetten hele ideeën over romanstructuren, vertellersperspectieven en vooral over geschiedschrijving op de helling. Want is dit een waargebeurd verhaal, een reisverslag? Hoeveel mag je fantaseren als je een geschiedenis schrijft? Hoeveel waarde mag je hechten aan herinneringen, die verkleuren in de tijd en gedachten van de eigenaar? Vragen waar Alles is verlicht je dwingt over na te denken. Want na de laatste bladzijde is alles wel verlicht, maar niet opgehelderd.
Jonathan, of Alex, of Jonathan Safran Foer schrijft met Alles is verlicht een bijzonder complexe roman, die desondanks bij vlagen vederlicht is. De passages over liefde en treurnis in Trachimbrod zijn van een poëtische schoonheid. Wanneer Alex vertelt over de reis en zijn grootvader moet je aanvankelijk hard lachen, maar allengs verstomt het lachje. Humor is de enige manier om een treurig verhaal te vertellen, vindt Jonathan. Hij heeft gelijk.
