De schrijver en zijn stad

Pamuk (1952) is een van de belangrijkste hedendaagse Turkse schrijvers. Hij is bekend geworden met Ik heet karmozijn (2001) en de actuele politieke roman Sneeuw (2003). Vorige maand werd de geëngageerde auteur aangeklaagd door de Turkse staat, omdat hij in een Zwitsers dagblad uitspraken had gedaan over de door Turkije ontkende genocide op Koerden en Armeniërs tussen 1915 en 1923.

De balans die Turkije zoekt tussen zijn oosterse wortels en de verwestersing die aanving onder het bewind van Atatürk (1923-1938), is een belangrijk thema voor Pamuk. Vanuit deze invalshoek neemt hij deel aan de discussie die is ontstaan rondom Turkije’s mogelijke aansluiting bij de EU. In Istanbul beschrijft hij hoe de gevolgen van de westerse oriëntatie zichtbaar zijn in de stad.

Hüzün

Pamuk signaleert dat Istanbul nog altijd lijdt onder de ondergang van de rijke Osmaanse cultuur. Hüzün ofwel weemoed is dan ook alomtegenwoordig in het Istanbul van Orhan Pamuk. Weemoed is tevens het sleutelwoord tot zijn jeugd, die zich afspeelde temidden van de vergane glorie van zijn welgestelde, maar door zakelijke fouten snel verarmende familie. De schrijver identificeert zich sterk met zijn stad, die zijn stemming beïnvloedt maar die zich ook, in zijn ogen, op wederkerende wijze aanpast aan diezelfde stemming:

Terwijl er een intense somberheid en weemoed van de stad op mij overgaan, van mij op de stad, merk ik dat er aan de stad, en ook aan mij, helemaal niets meer valt te beleven: net als de stad ben ik een levende dode, een lijk dat ademhaalt, een lamstraal veroordeeld tot nederlagen en smerigheid, precies wat de straten en stoepen me laten voelen.

Persoonlijk document

Istanbul is geen veredelde reisgids, maar een persoonlijk document waarin de jeugdherinneringen en vorming van Pamuk een centrale plaats innemen. De memoires worden afgewisseld met interessante, maar minder levendige stukken over de geschiedenis, inrichting, omgeving en (be)schrijvers van Istanbul. Vele foto’s en andere afbeeldingen van het oude Istanbul en uit Pamuks familiealbum illustreren de tekst. Kwantiteit was hierbij voor de uitgever blijkbaar belangrijker dan kwaliteit, want de foto’s zijn in vaal zwart-wit met de tekst meegedrukt op ruw papier.

Westers

Wat het boek voor de westerse lezer vervreemdend maakt, is paradoxaal genoeg dat het té herkenbaar is. Pamuks jeugdjaren hadden zich ook in, pak ‘m beet, Den Haag kunnen afspelen. De familie is volledig verwesterd: in het huis houden alleen de bedienden zich aan de regels van het gebed en de ramadan. Gekleed in de laatste mode en met kapsels vol brillantine haasten vader en moeder Pamuk zich van het ene naar het andere high society feestje.

Istanbul zelf blijkt evenmin het oosterse paradijs dat de leek zich voorstelt als hij een stedentrip naar de populaire stad boekt. De beschrijvingen en foto’s tonen behalve gesluierde dames, minaretten en ezelkarren ook volop herenhuizen, paraplu’s, trams en sneeuw.

Het verschil zit hem echter in de relatief plotselinge omslag en de teloorgang van de eigen vertrouwde cultuur. Zowel Pamuk en zijn familie als de stad voelen zich niet prettig in de westerse jas die zij zich zo vastbesloten hebben aangemeten. De nederlagen en verliezen die de deur naar de glorie van het verleden voorgoed hebben dichtgeslagen, verkillen de glimlach op hun gezichten en het zonlicht dat weerkaatst op de Bosporus.

Met Istanbul geeft Orhan Pamuk de lezer handvaten om hem als auteur en opiniemaker beter te begrijpen. Hij schreef het in een onderhoudende, hier en daar zelfs voortkabbelende stijl, die het boek tot geschikt leesvoer maakt voor het vliegtuig naar de beschreven stad.