Meer dan Bauxiet: theater als levend archief

In de voorstelling vertelt Emma Lesuis samen met Damani Leidsman en Rory Ronde over wat ze vond op haar documentaire reis door Suriname, middels filmfragmenten, muziek en tekst. Ze neemt het publiek mee in haar familiegeschiedenis, maar stelt ook vragen aan het publiek en aan zichzelf.  Na afloop vertellen Emma en Damani me in de foyer meer over de voorstelling.

Emma, hoe is het idee voor de voorstelling Meer dan Bauxiet ontstaan?

Emma: ‘Een paar jaar geleden erfde ik een groot filmarchief van een goede familievriend. Ik liet de beelden digitaliseren, en in die tijd vroeg Theater Na de Dam of ik iets wilde maken over het herdenken van de Tweede Wereldoorlog. In 2022, net na de lockdown, ben ik naar Suriname gegaan om daar onderzoek te doen. Ik sprak getuigen en dook in archieven. Sommige van de archiefbeelden en gesprekken zitten nu als film in de voorstelling. Er was zoveel dat ik niet wist, en dat terwijl geschiedenis mijn favoriete vak was op school!’

Kun je iets vertellen over die verzwegen geschiedenis?

‘Veel mensen kennen slechts één verhaal over Suriname in de Tweede Wereldoorlog: dat er bauxiet werd gewonnen, de belangrijkste grondstof voor aluminium, waarmee wapens en vliegtuigen werden gemaakt. Maar Suriname was meer dan bauxiet. Mijn opa en vele anderen vochten voor Nederland, maakten kleding en stuurden voedsel op. Weinig Nederlanders weten dat de eerste pyjama’s die ze na de oorlog droegen, door Surinamers werden gemaakt en gestuurd. Of wist je bijvoorbeeld dat tweehonderd Surinaamse vrouwen meteen naar Nederland reisden toen er dringend verpleegsters nodig waren? Veel van deze verhalen zijn nooit erkend. Vergeten, verzwegen en dus niet geweten.’

Is deze voorstelling dan eigenlijk een archief van die verzwegen verhalen?

‘Ja, absoluut. Maar een archief dat constant aangevuld wordt en verandert door nieuwe gesprekken en ontdekkingen. Het is een doorlopend onderzoek naar de geschiedenis van Suriname tijdens de Tweede Wereldoorlog. Toen ik deze voorstelling in Suriname speelde, met een Surinaams team, kreeg ik bijvoorbeeld ook nieuwe informatie van mensen uit het publiek. ’’Ken je dit verhaal al? Heb je hier al van gehoord?’’ Zo bleef de voorstelling zich ontwikkelen.’

‘Gisteren nog sprak ik hier in Bellevue een 85-jarige vrouw na de voorstelling die zei: ‘’Dit is mijn geschiedenis, mijn jeugd.’’ Zij vertelde dat zij in Suriname ook kleding moesten maken voor Nederlanders na de Watersnoodramp van 1953. Deze verhalen moeten nú dus worden gedocumenteerd, dacht ik toen ik thuiskwam! Straks zijn de mensen die het kunnen navertellen er niet meer. Het is superbelangrijk dat deze verhalen worden vastgelegd met mensen die er daadwerkelijk bij waren. Dat er erkenning komt voor hoe belangrijk Suriname is geweest voor Nederland en hoe de ongelijkheid uit het verleden nog steeds diepgeworteld is in ons heden.’

Hoe was het om onderzoek te doen naar je persoonlijke familiegeschiedenis, je opa?

‘Het onderzoek naar mijn opa had, eigenlijk heel mooi, een helende werking, vooral voor mijn moeder. Mijn opa was geen fijne vader voor haar. Door dit onderzoek kon zij hem beter begrijpen, waarom hij deed wat hij deed. Ondanks dat hij in Nederland nooit is erkend, was hij in Suriname een held. Er kwamen door dit onderzoek heel andere verhalen over mijn opa boven tafel.’

In de voorstelling vraag je jezelf af of jíj dit verhaal wel moet vertellen. Waarom is dat?

‘Ik krijg subsidies, ik krijg kansen, maar hoe vaak zie je een Surinaamse theatergroep die dezelfde middelen krijgt? Ik struggle daarmee. Maar in Suriname zeiden mensen na de voorstelling tegen me: “Jij mag dit verhaal zeker vertellen, want anders doet niemand het.” Ik wil op een duurzame manier samenwerken, ook na deze voorstelling en het herdenkingsjaar. Daarom ben ik bezig een productiehuis op te zetten met een Surinaamse theatermaker, zodat er een blijvende, duurzame samenwerking komt.’

Damani Leidsman komt bij het gesprek zitten

De hele voorstelling wordt begeleid door muziek. Waarom hebben jullie daarvoor gekozen?

Damani: ‘In de voorstelling heb ik bekende Surinaamse nummers gedeconstrueerd en opnieuw geïnterpreteerd. Caribische muziek speelt met contrasten. Het klinkt vrolijk, maar de teksten zijn vaak triest. Mensen herkennen de melodieën, maar ze klinken net anders. Dat roept een gevoel van verwarring op: wat is hier aan de hand? Daarmee versterkt het de thema’s van de voorstelling, die ook vol contrasten zitten.’

Emma: ‘Ik ontmoette Damani bij Babs’ Woordsalon. Damani zag een stukje van Meer dan Bauxiet en zei: ‘’Ik moet hieraan meedoen!’’ Toen Silbersee me vroeg naar een muzikale toevoeging, dacht ik meteen aan Damani. Al de ideeën over de nummers en muziek zijn van hem. Sommige Surinaamse nummers zijn onherkenbaar geworden, terwijl andere juist hard worden meegezongen door het publiek.’

Waarom is theater een goed medium voor dit onderzoek? Waarom geen artikel of documentaire?

Emma: ‘Een documentaire kun je met een half oog op een scherm bekijken, maar theater is indringender. Live muziek en filmbeelden brengen naar mijn mening het archiefmateriaal echt tot leven. Het maakt het verhaal tastbaarder en zorgt ervoor dat het beter beklijft. Ook sta ík er, en het verhaal gaat ook over mij, over het hier en nu.’

Damani: ‘Omdat film en theater worden gecombineerd, lijkt het bijna alsof het archiefmateriaal uit het filmbeeld springt. Je kijkt naar een projectie en dan stapt Emma letterlijk uit het beeld naar voren. Het wordt 3D! Ik denk dat deze voorstelling mensen helpt om de context rond de Surinaamse onafhankelijkheid beter te begrijpen, en dat is belangrijk. Het is namelijk een gedeelde geschiedenis.’

Wat heeft je het meest verrast aan het onderzoek?

Emma: ‘Wat mij het meest heeft verrast, is de enorme emotie die naar boven kwam. We hadden heel vaak huilende mensen, die hun geschiedenis herkenden. Witte mensen die zich schaamden. ‘’Ik weet niks van deze geschiedenis, waarom niet?” Zwarte mensen die zichzelf herkenden en ook weinig over deze geschiedenis wisten, ook in Suriname zelf. Die emotie heeft me het meest verrast. Eerlijk gezegd dacht ik na de aanvraag van Theater Na de Dam: ik maak dit onderzoekje voor deze editie en dan is het klaar. Maar doordat er zoveel reacties op kwamen, ben ik doorgegaan.’

Dank je, Emma en Damani! Emma, nog één laatste vraag: wat zijn je plannen voor de toekomst?

Emma: ‘Ik werk nu aan een documentaire die start bij een archief van een procureur-generaal in Suriname. De opa van mijn schoonvader. Hij zat tijdens de tweede wereldoorlog in het koloniale bestuur. Nu ga ik meer de kant van de kolonisator induiken. Ik ga volgende week naar Suriname om te filmen. Ik blijf dus onderzoek doen over die periode en verhalen verzamelen. Hoe meer ik weet, hoe beter mijn werk wordt!’

 

Tot 21 februari is ‘Meer dan Bauxiet’ in Bellevue te zien en in het najaar tourt de voorstelling door het hele land. Ga dat zien!