De dilemma’s van de moderne soldaat

Marchants idee voor het script is afkomstig uit een lokale krant. In een klein artikel las hij dat een fotolaborant afdrukken van mishandelde Irakezen had afgegeven bij de politie. De schrijver deed minutieus research en dit resulteerde uiteindelijk in een filmscript waarin de vriendschap en morele eer van twee jonge Britse rekruten centraal staat.

8WEEKLY sprak tijdens het festival met Marchant en Munden over de achtergronden, de geweldsscènes en over de werkelijkheid waaraan de film gerelateerd is.

Tony Marchant (script): De titel The Mark of Cain refereert naar het verhaal van Kaïn en Abel in de bijbel, maar is in dit geval rechtstreeks terug te voeren op een uitspraak van een Britse majoor die zijn troepen een lijfspreuk mee wilde geven naar Irak. Met het verhaal spoorde hij zijn mannen aan de tegenpartij respectvol te behandelen omdat ze anders, net als in de bijbel, het teken van Kaïn met zich mee zouden dragen en achtervolgd zouden worden door hun geweten. Het filmscript is een uitwerking van dit thema. De film gaat daarom ook allereerst over wat er gebeurt met de Britse soldaten Mark en Wayne. Het lot van de Irakese gevangenen weerspiegelt de werking van een daar in gang gezet gewelddadig mechanisme. Marc Munden (regie): Vergeet niet dat al deze Britse jongens naar Irak gingen na de invasieoorlog. Allemaal dachten ze daar tijdens de missie een democratie en infrastructuur op te gaan bouwen. Hun verwachtingen waren volkomen tegengesteld aan de vijandigheid die ze daar aantroffen. Die werkelijkheid roept dan natuurlijk een hoop wraak en frustratie op.

Marchant: De film gaat in wezen meer over dat mechanisme dan over de gebeurtenissen. Voor mij als schrijver is het de uitdaging, vormtechnisch, dat mechanisme – die spiraal van geweld – inzichtelijker te maken. Het blikveld van de dader is daarbij het meest complex, en niet dat van het slachtoffer. Misschien roept het bij Moslims boosheid op? Misschien besteden we niet genoeg aandacht aan de controverses? Ik weet niet? Munden: Maar er is geen reden waarom moslims zich niet zouden mogen/kunnen identificeren met de centrale thema’s van de film. In breder perspectief gaat het over loyaliteit, broederschap en het begrip morele moed. Dat zijn universele thema’s.

Marchant: The Accused is een voorbeeld voor me geweest qua structuur. Het karakter van Gant, de hoogste in rang van de twee vrienden, is het morele speerpunt in het eerste deel van de film. Hij is professioneel maar ook een pragmatische overlever. Dat is geweldig als je met hem in een gevecht of op patrouille bent, maar terug in Engeland is het behoud van zijn positie zijn primaire doel. Hij is een goede soldaat maar uiteindelijk een zeer onaangenaam mens. Munden: Over Gant hebben we het lang gehad. Als leider is hij ook iemand waar de jonge soldaten in investeren. Die essentie van zijn karakter, in militaire operaties en zijn gewelddadige andere kant probeer je naar boven te halen bij de acteurs en later in een scène en/of shot. Marchant: We wilden dat de kijker wel het gevoel krijgt dat er wat staat te gebeuren maar dit niet te vroeg weggeven. Dat is ook waarom we de impact van wat er is gebeurd met deze jongens (in Irak) eerst wilden visualiseren.

Munden: Tony kwam naar mij toe toen het script af was. Ik vond het script bijzonder. De thematiek, de verbale kwaliteit, structuur en ook de gelaagdheid vond ik geweldig. Mijn taak als regisseur is dat soort zaken in een script te zien, aan te kaarten en te vertalen in beelden. Hoe moeilijk dat soms ook is. Bijvoorbeeld het feit dat Gant pas op het einde van de film naar Wayne uithaalt, omdat hij eerder professioneel steken heeft laten vallen. Hij heeft alles laten gebeuren terwijl een senior officer ervan wist. Het is niet alleen sadisme, het is ook een uitdrukking van zijn afkeer – het moment waarop hij zijn zwakte toont, stoom afblaast en zich laat gaan. Marchant: Het is altijd ons idee geweest deze emotionele catharsis op het eind te visualiseren.

Munden: Daarom ook richt Wayne zich in de bak tot de kijkers, om hen uit te dagen en ze op hun morele verantwoordelijkheid aan te spreken. Marchant: Pas dan krijgt ook het geweld een plek, Wayne’s morele en emotionele reis komt daar aan zijn eind. En ontlaadt zich ook pas aan als hij zelf ook echt gemolesteerd is. De openingsscène die teruggrijpt naar de eindscène is daarom ook zo briljant.

Munden: Ik was tijdens het maken van deze film vooral bang voor overdrijving. Met name in de cruciale scène waarin Wayne en Mark twee gevangenen slaan, voordat ze zich in de andere ruimte voegen waar de rest van de gevangenen te grazen worden genomen. Het geweld – vooral hoe erg het was – was één kant. We wilden echter ook dat de kijker dat geweld kon bevatten, zonder dat het grotesk of banaal werd.

Marchant: Er zitten elementen in de dramatisering die voor moslims heel aanstootgevend kunnen zijn, en vooral de seksuele toespelingen zijn sterk cultureel bepaald. Hoe bewust de soldaten zich daarvan zijn weten we niet. Munden: Het geweld is vooral gefocust op de genitaliën en geseksualiseerd. Marchant: Dat beeld komt ook uit het materiaal van de militaire rechtbank naar voren.

Interessant aan deze scène is vooral de manier waarop de groep opereert en daarbij (onbewust) gebruik maakt van seksuele perversies. Munden: Hardcore pornografie is tamelijk bekend bij soldaten en in de scène zitten ook pornografische elementen. Het is een typisch Westers ding, misschien is het een symptoom van onze decadente maatschappij, dat deze mannen zichzelf zo proberen te uiten. In Abu-Graib was ook sprake van een seksualisering van de mishandelingen, daar werd een Irakese gevangene gedwongen te masturberen in het gezicht van een andere gevangene.

Marchant: Wat is het ergste dat je iemand kunt aandoen? Seksuele vernedering is nog weer een trapje verder en hoger op de ladder van regressie. Want slaan kan veranderen in een routine. Seksuele vernedering is de ultieme vorm van transgressie en bruut gedrag. De hoofden van de daders en slachtoffers komen niet in beeld in deze scène, wat de gebeurtenis minder menselijk maakt. Ter vergelijk zou je het ook kunnen zien als een gespeelde gewelddadige pornofilm. Munden: We zijn er heel kritisch en zorgvuldig mee geweest omdat we de impact wilden benadrukken, zonder dat je werd meegesleept door het theatrale van de actie. Het was bijna een grammaticale keuze, vooral in het vatten van de essentie. Uiteindelijk heeft ook hier de kijker een beetje afstand, terwijl het hart van de scène visueel vast ligt. Je ziet geen gezichten, persoonlijkheden of echt uitvoering van het geweld.

Marchant: Het is een reflectie van wat ik zelf denk over deze oorlog. Ik was het niet eens met deze oorlog en de bezetting van Irak was vanaf het begin naar mijn idee een ramp. In dat opzicht reflecteert dit drama dat (gevoel) juist door de excessen in mishandeling. In een bepaald opzicht zou je kunnen zeggen dat de mishandelingen en het gedrag van de soldaten symptomatisch zijn voor de missie.

De fictie geeft onderhuids een veel bredere blik op de impact van de oorlog op persoonlijk- en bataljonsniveau. Misschien ga je daardoor pas echt gaat begrijpen wat de (scheve) realiteit van soldaten in zo’n situatie is. Een documentaire zou uiteindelijk alleen over mishandeling gaan. The Mark of Cain is juist omdat het fictie is daarom vanuit meerdere oogpunten veel rijker en gelaagder. Munden: Het geweld is slechts een afspiegeling van de werkelijkheid. Een werkelijkheid die waanzinniger is dan je je ooit kunt voorstellen.