De koudste oorlog

Rusland leed met zo’n 25 miljoen doden (bijna de helft van het totale aantal slachtoffers) de grootste verliezen tijdens de Tweede Wereldoorlog. Dit hoge aantal is te verklaren door de meedogenloosheid van de Duitsers. Toen zij in 1941 de Sovjet-Unie binnenvielen, begon een titanenstrijd tussen het communisme en het nazisme. De Russen waren voor de nazi’s een inferieur ras en het oosten moest in hun ogen gezuiverd worden. Dit leidde tot het systematische vernietigen van dorpen en steden, massa-executies van joden en andere untermenschen en de misdadige behandeling van Russische krijgsgevangen.

Deze oorlog heeft een onuitwisbare impact gehad op de Russische volksgeest. De moeizame overwinning op het naziregime wordt nog steeds gezien als het grote moment van de Sovjet-Unie, die opeens een wereldmacht werd. De hoge prijs en het leed zijn echter nog steeds niet vergeten. Het is daarom begrijpelijk dat cinema een rol heeft gespeeld om dit nationale trauma te behandelen, deels om de enorme verliezen te rechtvaardigen vanuit het communistische gedachtegoed. Het is even begrijpelijk dat in het westen tijdens de koude oorlog de aandacht voor Russische oorlogsfilms beperkt was.

Propaganda en rechtvaardiging

Door hun ideologische inslag zijn veel vroege Russische oorlogsfilms propagandistisch en daardoor eenzijdig. Een van de grootste producties was De val van Berlijn (Padeniye Berlina) uit 1949 van Mikheil Chiaureli. Het is een vrij conventioneel oorlogsepos van bijna drie uur, dat als doel heeft een Russisch perspectief te bieden op de strijd. Het verhaal van de grote historische figuren is gekoppeld aan een melodramatisch liefdesverhaal tussen twee fanatieke communisten. In de film komt Stalin er goed van af en worden Churchill en Roosevelt gezien als weifelende bondgenoten die Rusland al het vuile werk laten doen. Hitler is, zoals te verwachten, een complete karikatuur.

Kort na de oorlog werden er veel van dit soort films gemaakt, zoals De slag om Stalingrad (Stalingradskaya bitva, 1949), waarin spektakel hand in hand ging met propaganda. Het zou pas na de dood van Stalin zijn dat de oorlog op een andere manier zou worden verbeeld. Op het Leids Film Festival is de film te zien die die breuk inluidde: Mikhail Kalatozovs Als de kraanvogels overvliegen (Letyat zhuravli) uit 1957. In die film is de aandacht verschoven van de historische figuren naar het individuele leed van de Sovjetburger. Boris en Veronica zijn verliefd op elkaar, maar als de oorlog uitbreekt wordt Boris naar het front gestuurd. Later krijgt Veronica te horen dat Boris vermist is en de film volgt haar terwijl zij wanhopig gelooft dat hij nog leeft. Het verhaal wordt complexer als Boris’ jaloerse neef Veronica dwingt op met hem te trouwen. Veronica wordt gedurende de film gekweld door onzekerheid, maar ook door schuld, omdat ze denkt dat ze Boris verraden heeft door met zijn neef te trouwen. De film toont een tegenstrijdig karakter, dat ver verwijderd is van de rechtlijnige communisten die de nooit twijfelende helden zijn van veel propagandafilms. Als de kraanvogels overvliegen eindigt wel op een positieve noot als duidelijk wordt gemaakt dat Boris’ dood niet voor niets is geweest. De grote oorlog moest in de jaren vijftig nog gezien worden als een heroïsche en nobele strijd en in dat opzicht is de film te vergelijken met de westerse cinema uit die tijd.

Als de kraanvogels overvliegen won in 1958 de Gouden Palm en werd daarmee ook internationaal bekend. De film is in zijn vorm soms experimenteel door het gebruik van diagonale hoeken en een rauwe montage, maar blijft verder binnen het genre van melodrama. In Rusland zou het succes ervan leiden tot de vergelijkbare films Ballade voor een soldaat (1959) en Vader van een soldaat (1964), waarin de focus op individueel leed ook wordt gecontrasteerd met de noodzaak om offers te doen. Familiebanden en geliefden staan voor het gemeenschappelijke goed waar soldaten voor moeten vechten. En ook al leidt dit tot de dood, zinloos is dat in geen van deze films.

Verschroeide aarde

De immense troosteloosheid van de verliezen en de wetenschap dat bepaalde trauma’s onverwerkbaar zijn, waren nog taboe in de cinema van geruststelling. Hier zou verandering in komen door Andrei Tarkovski’s Ivans jeugd (Ivanovo detstvo, 1962). De film toont de wees Ivan, wiens familie is vermoord door de Duitsers. De openingsscène toont zijn zorgeloze en onschuldige kindertijd die plotseling wordt verstoord, waarna beelden volgen van een nachtelijk oorlogslandschap. Ivan beweegt zich als een dier voort over de verschroeide aarde en is een verkenner in het Rode leger.

Nikolai Burlyayev speelt de schimmachtige Ivan, die naast de oorlog geen doel in zijn leven heeft. Als hij door een oude officier de kans krijgt om het front te verlaten, weigert hij te gaan en hij blijft zijn gevaarlijke verkenningsacties uitvoeren. Burlyayev weet overtuigend over te brengen dat Ivan een emotionele leegte heeft van iemand die een trauma niet kan verwerken. Zijn leven is al voorbij en zal nooit een betekenis hebben, ook al winnen de Russen.

Dezelfde troosteloosheid is terug te zien in Larisa Shepitko’s The Ascent (Voskhozhdeniye, 1977). Deze merkwaardige film, die ook op het LFF draait, is een poëtische, maar ook realistische verbeelding van de oorlog. Twee vermoeide en zieke partizanen zoeken naar eten in een guur winterlandschap. Een Duitse patrouille ontdekt ze en in een kruisverhoor worden ze gedwongen om te collaboreren. Een van de partizanen breekt snel onder de druk van de Duitse ondervragers. De ander ondergaat folteringen, maar geeft niet toe aan de Duitsers. Hij raakt in een soort trance en accepteert zijn onvermijdelijke lot. De film doet daarmee denken aan de cinema van Robert Bresson, waarin acceptatie van wanhoop leidt tot een complexe en onduidelijke verlossing. Shepitko heeft de film geschoten in zwart-wit en met veel close-ups van gezichten. De soundtrack van de avant-gardistische componist Alfred Schnitke vult haar beelden perfect aan met ijzige en minimale muziek.

Menselijke daad

Scène uit The Ascent

The Ascent is een beschouwing over persoonlijke offers en heeft op momenten een bijna spirituele lading, zoals in Tarkovski’s Andrei Rublev. Toch is de film niet moralistisch of melodramatisch. Verraad is in de film een menselijke daad, net als de keuze om te sterven voor je idealen. Als kijker blijf je daarom met de vraag zitten waarom iemand zijn leven geeft voor iets en of dat de juiste keuze is. In een schrijnende executiescène wordt de partizaan uiteindelijk opgehangen samen met een joods meisje en twee burgers die toevallig zijn opgepakt. Shepitko filmt dit kil en met een oog voor details, zoals het joodse meisje dat zelf voorzichtig de strop om haar nek doet, maar zich eigenlijk niet voor kan stellen dat zij zal sterven.

Larisa Sheptiko heeft maar een klein oeuvre aan films nagelaten omdat ze vroegtijdig stierf in een auto-ongeluk. The Ascent zou van grote invloed zijn op haar man, de regisseur Elem Klimov. Hij maakte in 1985 Kom en zie (Idi i smotri, ook te zien op het LFF), waarin de toeschouwer de oorlog ervaart door de ogen van de jongen Florya, die nog een kind is. Hij wil graag een partizaan zijn en meldt zich aan bij een gevechtsgroep die zich verschuilt in de bossen. Hij raakt echter verdwaald na een Duitse artillerieaanval en vlucht naar zijn dorp. Klimovs film is vanaf dat moment een surreële tocht door een gruwelijk oorlogslandschap. Met een kleine groep partizanen zoekt de jongen naar eten voor de overlevenden. Na zware beproevingen belandt hij uiteindelijk in een ander dorp waar de Duitsers bezig zijn met een massa-executie.

Zinloos

Kom en zie is in zijn gruwelijkheid zo intens dat het moeilijk is om er de oorlog niet anders in te zien dan zinloos. De hoofdrol door de kindacteur Aleksey Kravchenko is geheel overtuigend en soms pijnlijk om te zien: je ziet hem voor de camera veranderen van een kind in een gebroken man. Films als The Ascent en Kom en zie zijn zeker niet bedoeld als vermaak, maar bieden een krachtige verbeelding van een bloedig conflict dat voor velen onvoorstelbaar zal zijn.

De ontwikkeling binnen de Russische cinema toont hoe de traumatische aard van de oorlog uiteindelijk toch in al zijn gruwelijkheid naar boven komt. Het is een onvermijdelijk element geworden, dat moeilijk te combineren is met de tradtionele troostende en escapistische functie van film, of met het heil van de staatsideologie.

The Ascent, Kom en zie en Als de kraanvogels overvliegen zijn te zien op het Leids Film Festival, van 27 oktober tot en met 31 oktober 2010.