Middenin de nacht in een donker huis

Scènes uit een huwelijk (1974) is een film van drie uur, zonder muziek en voornamelijk opgenomen in kamers waar de twee protagonisten uit het verhaal worstelen met elkaar. Toch weet deze film een diepte en een levensechtheid te bereiken die uniek is. Scènes uit een huwelijk is een portret van twee mensen die uit elkaar groeien, verward zijn en twijfelen aan de zin van hun bestaan. Liefde en trouw zijn complexe emoties, en de twee personages komen uiteindelijk weer ongemakkelijk bij elkaar terug ondanks het feit dat ze weer nieuwe relaties zijn aangegaan. In de laatste scène zijn ze weer stiekem samen middenin de nacht in een donker huis. De lading van de film wordt tastbaar door de vertolkingen van Erland Josephson en Liv Ullmann (een tijdlang Bergmans partner en tevens muze). Daarnaast heeft de film een scherp oog voor details die in plotselinge close-ups of in onthullende monologen naar boven komen.

Scènes uit een huwelijk

Thematische constanten

Scènes uit een huwelijk is een film die op zichzelf staat, maar als we de film in Bergmans oeuvre plaatsen wordt duidelijk hoe uniek en bewonderenswaardig zijn films zijn. In zijn oeuvre is een breed artistiek bereik gekoppeld aan thematische constanten die aangeven dat Bergman gefascineerd was door menselijke relaties en de wijze waarop ze invloed hadden op de menselijke conditie. Een groot gedeelte van zijn films gaan over de liefde. In bepaalde gevallen is die nog pril en kwetsbaar (Zomer intermezzo, 1951) of getekend door onwetende naïviteit (Zomer met Monica, 1953). Maar ook komen er relaties naar voren die de tand des tijds in voor en tegenspoed moeten doorstaan. Nog luchtig en met een vleugje humor in Lessen in liefde (1954) tegenover de melancholische ernst van Scènes uit een huwelijk.

In de films komt vooral naar voren dat Bergman zelf zocht naar manieren om complexe levensvragen in beeld te brengen, en vaak hebben zijn films geen gemakkelijk einde of een geruststellende conclusie. Ook koos hij niet voor een vaste stijl, ondanks het feit dat zijn films thematisch duidelijk zijn te typeren. Hij wist in dat opzicht dat een serieuze cineast zich moest vernieuwen en dat thema´s met hun tijd mee moeten gaan in vorm en inhoud. Daarnaast kon Bergman genieten van een autonome positie die uniek was binnen de cinema. Door een gunstig subsidieklimaat en zijn hoge aanzien kon hij zijn eigen films blijven maken zonder zich te storen aan commerciële wetmatigheden.

Didactisch

Bergmans vroege films zijn nog enigszins gevangen in genres die de realiteit inkaderden binnen hokjes van cinematografische troost. Bergman begon als scenarioschrijver voor de psychologische thriller De Kwelling (1944) van Alf Sjöberg. Zijn eerste film maakte hij in 1946. Bergmans vroege films bevatten al veel onderwerpen die later zouden terugkomen maar ze vallen nog gedeeltelijk binnen het genre van het melodrama. Een film als Zomer intermezzo heeft nog een ongemakkelijke balans tussen duisternis en het kunstmatige filmische licht van een goed einde. Het verhaal van een vluchtige eerste liefde en hoe de werkelijkheid de herinneringen weer naar boven laat komen, is in bepaalde opzichten verouderd. Zomer met Monica heeft haast iets didactisch in de manier waarop Bergman zijn onervaren personages afstraft. Een naïeve jongen wordt verliefd op de sensuele maar egoïstische Monica. Ze beleven een zomer van geluk in een prachtig gefilmde natuur, die als contrast staat tegenover de grauwe stad waar ze vandaan komen. Als de monotonie van het najaar weer zijn intrede doet in het verhaal blijft de jongen achter met hun pasgeboren kind, terwijl Monica weer vrij is en zich van geen kwaad bewust lijkt te zijn.

Ingmar Bergman en Sven Nykvist

Bergman kon voor zijn films putten uit een uitzonderlijke groep acteurs. Harriet Andersson speelde naast de titelrol in Zomer met Monica ook in Bergmans indringende verslag van een mentale instorting Als in een donkere spiegel (1961). Ze speelde in die film tegenover Max von Sydow, die wereldberoemd zou worden door Bergmans Zevende Zegel (1957). Ook cameraman Sven Nykvist (die vorig jaar overleed) werkte mee aan veel van Bergmans films en wist met zijn heldere cinematografie keer op keer zijn films een visuele meerwaarde te geven.

Persona

Gelaagdheid

Vaak waren de artistieke banden die Bergman had opgebouwd in zijn films ook verstrengeld met zijn persoonlijk leven. Bergman is vijf keer getrouwd geweest en had daarnaast ook relaties met de actrices Liv Ullman en Bibi Andersson. Deze twee actrices spelen in de film die naar mijn mening behoort tot zijn meesterwerken: Persona. Na het succes van Het zevende zegel en Wilde Aardbeien, maakte Bergman De grote stilte (1963). Deze film liep al parallel met de nieuwe stromingen die toen opkwamen in de jaren zestig. In 1966 maakt Bergman Persona, een film die in zijn ambitie en uitwerking nog steeds vernieuwend is en in zijn thematische, symbolische en cinematografische gelaagdheid niets is verouderd. In de film zorgt een zuster voor een vrouw die na een onduidelijk incident niet meer in staat is om te spreken. In de film proberen de vrouwen elkaar te begrijpen, maar gaandeweg wordt de situatie complexer en Bergman hanteert stilistische trucs om de moeilijke relatie tussen de vrouwen te verdiepen.

Persona

Persona is een onderzoek naar de mogelijkheden en beperkingen van film, verpakt in een verhaal over vervreemding en gebrek aan communicatie. De film paste in een trend waarbij films uit elkaar werden gehaald, werden gedeconstrueerd en geherdefinieerd. Persona’s methode is nauwgezet en precies, en het is een film over film zelf. Over de illusie van film en de troost en betekenis die kunst wel of niet kan hebben tegenover de werkelijkheid. Daarnaast heeft de film een zeer persoonlijke laag. Bergmans relatie met actrice Bibi Andersson was verzand geraakt en hij zou gaandeweg een relatie krijgen met Liv Ullman. In de film lopen op een gegeven moment de identiteiten van beide vrouwen in elkaar over.

In de jaren zeventig werden Bergmans films conventioneler, maar ze behielden in de meeste gevallen het stempel van vakmanschap dat zo constant was in zijn oeuvre. Er waren wel wat uitzonderingen. In 1975 maakte Bergman nog een curieuze filmbewerking van Mozarts Die Zauberflöte. Het humanistische thema van Mozarts opera en zijn vrolijke muziek moeten Bergman erg hebben aangesproken, maar de uitwerking is oninteressant en uiteindelijk mierzoet. Ook maakte hij de Engelstalige film The Serpent’s Egg (1977) met de vreemd gecaste David Carradine (Bill uit Kill Bill). Een film die door het publiek en de critici grotendeels werd genegeerd.

Autobiografisch

Bergman was op zijn sterkst in door de acteurs gedragen films, een duidelijk bewijs van zijn vakmanschap binnen en liefde voor het theater. Scènes uit een huwelijk en Herfstsonate (1978) (met een indrukwekkende Ingrid Bergman) waren karakterstudies die vitaal werden gehouden door sterke vertolkingen. In de jaren tachtig maakte hij de zeer autobiografische familiegeschiedenis Fanny en Alexander (1982). In deze lange film gaf Bergman een lichtelijk fictieve bewerking van zijn jeugd waar duidelijk werd dat hij al vroeg een liefde had voor het theater. Bergmans laatste film was het voor de Zweedse tv gemaakte Sarabande (2003). De film is een voortzetting van Scènes uit een huwelijk en toont het gescheiden echtpaar getekend door hun twijfel voor elkaar. Tevens was Sarabande weer een uitstapje in het terrein dat Bergman al zo vaak in zijn films heeft verkend. Deze film heeft helaas nog geen bioscooprelease gehad in Nederland.

Met het heengaan van Bergman is de internationale cinema een zeer autonome en gedreven regisseur verloren. Voor eigentijdse regisseurs lijkt het een bijna onmogelijke taak om een uitgebreid oeuvre op te bouwen waar een persoonlijke stijl gecombineerd wordt met veranderende innovatieve benaderingen. Bergman probeerde in zijn films bewust complexe thema’s in beeld te brengen vanuit een humanistische visie waarin cinema als een volwaardige kunstvorm werd gezien. Net als de onlangs overleden Michelangelo Antonioni is Bergman een verpersoonlijking van wat autonome auteurs-cinema in al zijn facetten kan betekenen.