De vernuftige edelman Don Quichot van La Mancha

In het begin van het boek treffen we Don Quichot temidden van zijn verzameling ridderromans aan. Geïnspireerd door deze romans besluit onze bonkige edelman om:

zowel ter verhoging van zijn eigen roem als ten dienste van zijn land dolend ridder te worden en met zijn wapens en paard over de hele wereld te trekken om avonturen te zoeken en alle andere dingen te doen waarvan hij had gelezen dat dollende ridders het doen.

Aldus geschiedt. Hij poetst een oud krakkemikkig harnas op tot een zogenaamd prachtige uitrusting, hij verkiest zichzelf de naam Don Quichot van La Mancha en bestijgt zijn edele strijdros, een aftandse knol die hij Rocinant noemt. Het avontuur kan beginnen, maar niet voordat Don Quichot zijn trouwe schildknaap Sancho Panza en diens grauwtje heeft ontmoet. Daar gaat het illustere viertal dan eindelijk, terwijl het een gevecht aangaat met windmolens, een eerbetoon brengt aan de boertige mevrouw Dulcinea van El Toboso en nog vele andere komische en krankzinnige avonturen beleeft.

Zonderlingen

Het idee achter Don Quichot is even simpel als doeltreffend. Twee zonderlingen, een nuchtere, ietwat onnozele boer en een romantische, halfzotte edelman reizen gezamenlijk door een alledaagse wereld, waarin de edelman de meest fantastische dingen ontwaart terwijl de boer telkens vol verbazing toekijkt. Door middel van dit dubbele perspectief weet Miguel de Cervantes Saavedra steeds opnieuw allerlei uiterst komische situaties te creëren die bovendien een grote zeggingskracht hebben. Zijn Don Quichot is tijdloos en bestaat uit verrukkelijke anekdotes, waanzinnige bespiegelingen, hilarische opsommingen, semi-moraliserende vertellingen, wonderlijke avonturen en nog veel meer. Met dit heterogene geheel van stijlen en invloeden stond Cervantes bovendien aan de wieg van een van de belangrijkste uitvindingen uit de geschiedenis van de literatuur: de moderne roman. Samen met Rabelais was Cervantes een van de eersten die de bestaande literaire procédés met de voeten trad en geheel nieuwe horizonten ging verkennen.

Beste boek ooit

De roman is nooit een droog en moeilijk toegankelijk genre geweest en heeft zich vanaf haar geboorte in een grote belangstelling mogen verheugen. Het hoeft dan ook niet te verbazen dat de oerversie van het genre, Don Quichot, in 2002 door honderd bekende schrijvers uit vierenvijftig landen is uitgeroepen tot het beste boek dat ooit geschreven is. Ze waren niet de eersten die zich geïnspireerd wisten door “de Ridder van het Droevige Gelaat”, zoals Don Quichot zichzelf ook wel noemt. Zo werd Laurence Sterne bij het schrijven van zijn Tristam Shandy geïnspireerd door Don Quichot en ging ook Dostojevski voor zijn De idioot bij hem te rade. En Denis Diderot bracht in Jacques de fatalist een hommage aan hem, evenals Gustave Flaubert in Madame Bovary. Niet alleen schrijvers weten de roman te waarderen, maar ook gewone lezers verslinden het met grote gretigheid. Of je het boek nu gewoon goed vindt of er helemaal van ondersteboven bent, Don Quichot is duidelijk een roman die alleen frikken niet weten te waarderen.

Plagiaat

Al vrij snel na het verschijnen van Don Quichot, dat zich vrijwel meteen in een ongekende populariteit mocht verheugen, bemoeide men zich van allerlei kanten met het boek. Men ontdekte fouten en ongerijmdheden en gaf kritiek van allerlei slag, maar bovenal wenste men dat Cervantes een vervolg schreef op de geestrijke avonturen van de Ridder van het Droevige Gelaat. Toen dit vervolg, ondanks herhaalde aankondigingen, op zich liet wachten, besloot een zekere Alonso Fernández de Avellanada van de gelegenheid gebruik te maken en zelf een vervolg te schrijven, dat in 1614 verscheen. Deze uitgave wekte een dusdanige woede op bij Cervantes, die het als schaamteloze plagiaat beschouwde, dat hij zijn eigen, reeds begonnen tweede deel in een versneld tempo afschreef en het in 1615 publiceerde, waarmee hij de eerdere, apocriefe versie in een klap van tafel veegde. Om verder plagiaat voor eeuwig tegen te gaan liet Cervantes zijn held aan het eind van de roman sterven.

Het grauwtje van Sancho Panza

In het tweede deel rekent Cervantes niet alleen op subtiele wijze af met de apocriefe versie van Alonso Fernández, maar gaat hij bovendien uitgebreid in op het commentaar dat hij van allerlei bemoeizuchtige lieden gekregen had. Dit gebeurt in belangrijke mate in het “belachelijke geredekavel” tussen Don Quichot, Sancho Panza en de baccalaureus Sansón Carrasco, dat geheel hoofdstuk drie in beslag neemt. De fouten en ongerijmdheden worden daar omschreven als “moedervlekken die soms de schoonheid van het gelaat waarop ze zitten verhogen.” Verder laat Cervantes de baccalaureus over een van zijn fouten opmerken:

hij vergeet te vertellen wie de dief was die het grauwtje van Sancho stal, en kort daarop zien we hem weer op die ezel rijden, zonder dat het beest boven water was gekomen.

Dit is niet de enige fout die Cervantes met een flinke dosis zelfspot aan de orde stelt. De ongedwongen manier waarop hij dit doet en het soms hilarische effect dat zijn vergissingen hebben, passen niet alleen uitermate goed bij de rest van het boek maar verhogen ook nog eens de charme die het boek toch al in ruime mate had.

In de ban van Quichot

De 400ste verjaardag van Don Quichot laten de Spanjaarden uiteraard niet zonder feestelijkheden voorbijgaan. Heel Spanje gonst van Quichot. Er rijdt zelfs een speciale Cervantestrein rond tussen Madrid en Alcala de Henares, de geboortestad van de schrijver. In deze trein, die iedere zaterdag en zondag (tot 11 december) heen en weer rijdt, worden stukken uit Cervantes’ werk nagespeeld door professionele acteurs. En uiteraard zijn er nog talloze andere activiteiten. Fans van Quichot die niet vies zijn van commercieel vermaak kunnen deze zomer dan ook het beste afreizen naar Spanje om daar de windmolens van Campo de Criptana te gaan bevechten of om bombastische liefdesbrieven te schrijven op de bergruggen van Sierra Morena.

Doldwaas onderzoek

Als het om Don Quichot gaat, moet in Spanje alles wijken, zelfs het gezonde verstand. Zo is er twee jaar geleden een doldwaas onderzoek van start gegaan naar de ware woonplaats van Don Quichot, een project dat de plannen van de vernuftige edelman in dwaasheid evenaart maar dat desondanks zeer serieus wordt genomen. Enkele wetenschappers hebben met behulp van de plaats- en tijdsaanduidingen die in het boek voorkomen, het daggemiddelde van Rocinant berekend (op zomerdagen 31 km en op winterdagen 22 km). Uit dit onderzoek kwam naar voren dat het tot voorheen vrijwel onbekende Villanueva de los Infantes het plaatsje is “waarvan de naam mij niet te binnen wil schieten” zoals de woonplaats van de Ridder van het Droevige Gelaat in de beroemde beginregels van Don Quichot wordt genoemd. Dit leidde tot euforie bij de inwoners van Villanueva die direct besloten hebben om de hele Don Quichot op perkament over te schrijven. De Spanjaarden zijn met recht trots op hun nationale anti-held. Maar ook in de rest van de wereld wordt de Spaanse edelman met festivals, symposia en lezingen geëerd.

Gelukzalig genot

In Nederland blijft het relatief stil rondom Don Quichot. Hier en daar fladdert er een gerucht door de vaderlandse kranten en bij uitgeverij Athenaeum – Polak & Van Gennep verschijnt er een goedkope herdruk van Barber van de Pols veelgeprezen vertaling. Wie tot de ongelukkigen behoort die nog niet geproefd hebben van de verrukkelijke belevenissen van Don Quichot, doet zichzelf ernstig tekort als hij niet als de wiedeweerga deze vertaling aanschaft om zichzelf te buiten te gaan aan het gelukzalige genot dat alleen het lezen van een voortreffelijke roman op kan leveren.

De vernuftige edelman Don Quichot van La Mancha
Miguel de Cervantes Saavedra
Vertaald door Barber van de Pol
Uitgever: Athenaeum – Polak & Van Gennep
Prijs: € 24,95
968 bladzijden
ISBN: 90-253-0667-5