De vroegste verbeelder der menselijkheid
Sta voor een fresco van Giotto en vergaap je aan de fijngevoelige houdingen, de zachte blikken en de uitzondelijke uitvoering. Gemaakt in de late Middeleeuwen, toen de Heilige Stoel nog de absolute regisseur was van wat de mensheid te zien kreeg en de religieuze afbeeldingen strak, plat en hoogstens informatief dienden te zijn. Kunstschrift wijdt een prachtige editie aan deze tovenaar van Toscane.
Dat één man plotseling een wereld van gevoel kon uitbeelden is natuurlijk niet waarschijnlijk. Er zijn er meer geweest: de omstandigheden waren goed en er zat een wat vrijzinniger paus op de troon die de hoofdzakelijk analfabete bevolking met uitbundiger plaatwerk tot geloof wilde brengen. Maar Giotto di Bondone (1267-1337) was een eenling tussen de vele kunstenaars, zijn bijzondere inzicht en magistrale manier van uitvoering waren uniek in zijn tijd. En in de eeuwen die volgden.
Capella degli Scrovegni (Arenakapel) Padua
Arenakapel
In een zorgvuldig samengestelde uitgave laat Kunstschrift zien hoe de invloed van Giotto tot in onze tijd nog verwondering wekt. De losse artikelen van verschillende deskundigen brengen de belangrijkste thema’s voor het voetlicht: hoe er over Giotto werd gedacht en geschreven in zijn eigen tijd, wat zijn bijzondere inbreng was in de schilderkunst, een helder stuk over de frescotechniek en een vergelijking met de kunstenaars die hij als tijdgenoten kon beschouwen.
Als rode draad door de artikelen voert de redactie de Capella degli Scrovegni – bekend als de Arenakapel – in Padua op. Hier heeft Giotto in de jaren rond 1303 het gehele interieur met fresco’s gevuld. Het is een uitzonderlijk schouwspel van zijn kunnen, ternauwernood in complete staat bewaard gebleven en zeer fraai gerestaureerd. In de bescheiden ruimte is de hemelkoepel helblauw geschilderd, met gouden sterren bestrooid, en zijn de wanden overdekt met voorstellingen die belangrijke scènes uit de Bijbel uitbeelden.
De doop van Christus in de Jordaan, 1303-1305
Buon fresco
De als in een stripverhaal opeenvolgende rijen schilderingen zijn door de kunstenaar met grote zorgvuldigheid aangebracht. Zijn techniek van de buon fresco (de ‘ware fresco’, waarbij de pigmenten worden aangebracht in de natte kalklaag) is ongeëvenaard. Als het verhaal om een speciaal detail vraagt, zoekt de schilder naar een alternatieve werkwijze om het effect zo groot mogelijk te laten zijn. Dat is goed te zien in de afbeelding De doop van Christus in de Jordaan waar Giotto de in de rivier staande Christus half overschildert met een transparante laag in de secco-techniek (‘droge fresco’) om zo het water op realistische wijze weer te geven.
Giotto’s vernuft is ook te zien in de ogenschijnlijk simpele verbeelding van het natte haar van de gedoopte Jezus. Waar op andere afbeeldingen de Heiland een dikke bos krullen heeft, weet de kunstenaar hem in de doopscène een haast druipend hoofd te geven. Het gaat hier niet om de plotselinge openbaring van een realistische weergave – Giotto keek natuurlijk ook om zich heen – maar om het talent, de kunde én het lef om deze werkelijkheid te kunnen verbeelden. In een tijd waar in de ontluikende schilderkunst de zogenaamde maniera greca (de Byzantijnse ‘platte’ stijl) nog in zwang is, introduceert Giotto nieuwe elementen als schaduwwerking en kleur, perspectief en diepte, assymetrie in compositie en niet te vergeten: hij brengt emotie in de afgebeelde personen.
Ontmoeting van Joachim en Anna voor de Gouden Poort (detail), 1303-1305
Joachim en Anna
Een van de prachtigste voorbeelden daarvan, met een groot detailspread in Kunstschrift, is het onderdeel Ontmoeting van Joachim en Anna voor de Gouden Poort. Dit apocriefe verhaal gaat over de ouders van de maagd Maria en hun aanvankelijke kinderloosheid. Als Anna op hoge leeftijd alsnog zwanger wordt, ontmoet ze haar man Joachim en vertelt hem het heuglijke nieuws. De zoen die dan volgt, de innige omhelzing en de gelukzalige blikken in de ogen van de geliefden worden door Giotto in een ongekende schoonheid op de muur geplaatst. De wijze waarop Anna haar handen om het hoofd van Joachim vlijt, hoe hun ogen elkaar ontmoeten, behoren tot de meest ontroerende momenten in de kunstgeschiedenis. Dat is in de vroege veertiende eeuw de nieuwe kracht van Giotto: hij laat voor het eerst mensen mét elkaar zien in plaats van naast elkaar.
Kunstschrift brengt de wereld van Giotto op een heldere en ruim geïllustreerde wijze. De auteurs hebben zich ingespannen om tot een leesbare en onderhoudende introductie te komen; voor wie hierna nog meer de diepte in wil, wende zich tot boekhandel of bibliotheek. Of gaat naar Italië, naar de spaarzame plekken waar Giotto nog tot op de dag van vandaag de muren betovert.
