Bestaat Rusland zoals het werkelijk is?

Denk alleen al aan voormalige Oostblok- en Sovjetlanden. Maar ook de consensus onder Nederlanders, zelfs als die over de nodige expertise beschikken, kan het op tal van punten laten afweten. Een gezelschap experts kon daarom onlangs in het Universiteitstheater van de UvA levendig met elkaar en de zaal in debat.

Dat gebeurde in het kader van het Nederland-Ruslandjaar 2013 onder auspiciën van de Amsterdamse Slavistiek. Het panel telde journalisten, documentairemakers en BZ-diplomaat Michiel van Erkel. Van Erkel helpt landen die willen voldoen aan EU-regels om zich bij de EU te voegen. Hij onderscheidt drie pijlers in de contacten met Rusland: natuurlijk de economische en culturele, en ook de politiek-sociale – denk alleen al aan wat een rechtsstaat zou moeten inhouden.

Nuanceren        
Het spreekt bijna vanzelf dat Ruslanddeskundigen vinden dat media, waaronder de Russische, en dus ook mediaconsumenten een verkeerd dan wel eenzijdig beeld van Rusland geven/hebben. De deskundigen beijveren zich hardnekkig dat beeld te nuanceren. Bijvoorbeeld door te laten zien hoe het gewone volk her en der in het grote rijk leeft en denkt. Journalist Hubert Smeets werpt op dat een volledig beeld sowieso uitgesloten wordt door de oppermachtige greep van centralistisch Moskou: hoe het gewone volk leeft en denkt is volgens hem een kwestie van antropologie.

Genoeg kritische nieuwsvergaarders schuiven de media graag in de schoenen dat die zich te weinig moeite getroosten om een uitgewogen en daarmee meer waarheidsgetrouw beeld te geven van internationale of lokale brandhaarden. Het is nooit slecht dat aan de kaak te stellen, maar processen van beeldvorming kennen nu eenmaal per definitie hun beperkingen. Berichtgeving is altijd een topje van de ijsberg, en die ijsberg is de onvatbaar brede basis van deze of gene brandhaard. Een veelheid van feiten passeert een veelheid van sluizen en filters. Hoe genuanceerd is trouwens het beeld dat de gemiddelde Nederlander van zijn eigen land heeft, laat staan van een buitenland net over de grens, België bijvoorbeeld? Beelden ontstaan door eigen indrukken en die van anderen, waaronder de media. Ook de onderzoeker die ergens voor langere tijd aan het rondkijken en graven is, ontsnapt niet aan selectieve waarneming en verwerking.

Verschillen       
En ook experts veroorloven zich wel eens een uitspraak die voor de bühne lekker klinkt, maar waar de nodige vraagtekens bij te zetten vallen. Met name het beleid en de persoon van Poetin lokken daartoe uit. Zo laat Smeets zich ontvallen dat van Gorbatsjov en ook nog van Jeltsin te zeggen valt dat ze ideeën hadden, maar dat Poetin op geen enkel idee te betrappen valt, behalve alles wat met de aanzienlijke voorraden Russische gas en olie te maken heeft.

Afgezien van het feit dat verschillen nooit helemaal te elimineren zijn, is dat ook niet wenselijk. Dat wordt ook binnen de EU hoe langer hoe duidelijker. Een portie nationale eigenheid mag en kan ook niet anders. De toerist gaat niet alleen naar het buitenland vanwege landschappen en oude gebouwen, maar ook omdat de autochtonen zelf op bepaalde punten zo kleurrijk anders zijn dan wij. Verschillen kunnen grote ellende veroorzaken, racisme voorop, maar geven ook veel om je ogen naar uit te kijken.

Veel tijd
Kern van de hele kwestie blijft dat mensen elkaar en zelfs zichzelf nooit helemaal zullen kunnen begrijpen, zeker vreemdelingen niet uit verre landen met goeddeels ondergesneeuwde, maar niettemin werkzame geschiedenissen. De gemiddelde Rus wil het communistisch verleden graag afsluiten, zoals Duitsland dat met zijn nazistisch verleden redelijk gelukt is. Maar het verleden van Rusland is nog te dichtbij om niet verknoopt te zijn met tal van verschrikkelijke familiegeschiedenissen. Van Erkel merkt met de wijsheid van een diplomaat op dat ons niets anders te doen staat dan voortdurend pogingen te ondernemen ons aan de gegeven beperkingen te ontworstelen. En daar gaat veel tijd overheen, heel veel tijd.

Hoezo Rusland?? Rusland in Nederland 2013 • Universiteitstheater UvA • 14 september 2013