William S. Burroughs, de woordenworstelaar

De mens William Burroughs, met het uiterlijk van een in driedelig pak gestoken ambtenaar, verdween achter de roemruchte naam die hij had opgebouwd als inspirator van anderen. Dichters, rockmuzikanten, theatermakers, maar ook reclamejongens en journalisten maakten gebruik van zijn ideeën en bizarre taalvondsten. Burroughs was steeds onderweg van het ene land naar het andere en woonde in goedkope huurkamers, altijd in geldnood. Voortdurend moest hij op zijn hoede zijn voor arrestatie vanwege zijn drugsgebruik en/of homoseksualiteit. Die twee thema’s komen ook telkens terug in zijn brieven, niet in de vorm van zelfbeklag, maar als bijna verwonderde reactie op een samenleving die hem haatte. Daarom is deze bundeling van zijn brieven, met hun inkijk in zijn dagelijks leven, zo belangwekkend. Ze geeft een beeld van een tijd waarin de heersende moraal een dekmantel voor schijnheiligheid was.

Angstige outsider

De president van Amerika anno 2012 is voorstander van het homohuwelijk. Ondertussen koopt iedere Nederlander die daar behoefte aan heeft braaf met de wietpas een paar gram van zijn favoriete genotmiddel. Wie zin heeft in wat anders kan zich zorgeloos vermaken in een homo- of lesbobar, een darkroom of onbekommerd pornografische teksten en foto’s op internet publiceren. Vandaag, met de democratisering en vernieuwingen van de laatste decennia van de vorige eeuw achter de rug, kan men zich nauwelijks meer voorstellen hoe het er in de naoorlogse tijd aan toeging. De beklemmende sfeer van aanpassing is in de VS veel repressiever geweest dan de mufheid van naoorlogs Nederland, omdat in de VS een gewelddadig oorlogskapitalisme onder de puriteinse braafheid schuilging. Protest was daar geen modegril, maar een ernstige zaak, waarbij alles op het spel werd gezet.

William Seward Burroughs, uit het nest gevallen jong van een rijke familie in St. Louis, Missouri, heeft zijn hele leven gevochten om een vrije kunstenaar te zijn. Hij zat nog op school toen hij erachter kwam dat hij verliefd werd op jongens. Het was in de eerste plaats dit geheim dat hem tot een angstige outsider maakte. Om zijn angsten de baas te blijven, nam hij zijn toevlucht tot allerlei middelen. In de loop van de jaren groeide hij uit tot een expert in verslaving – aan praktisch alles wat nu onder de noemer ‘harddrugs’ valt. Burroughs had een instinctieve afkeer van de beklemmende, puriteinse maatschappij waarin iedereen die niet meeging in de christelijke American Dream – consumptie, conventie en contracten – genadeloos werd afgemaakt. Na een mislukte studie kwam hij terecht in de kunstenaarsmilieus van New York. In buurten die nu hip en onbetaalbaar zijn, maar destijds bestonden uit amper bewoonbare krotten, kreeg hij zijn eerste vrienden.

William S. Burroughs, Lucien Carr en Allen Ginsberg, 1953

The Beat Generation
Het werd de kern van wat nu ‘The Beat Generation’ heet. Jack Kerouac, Gregory Corso en Allen Ginsberg vormden met Burroughs de avant-garde, op zoek naar nieuwe vormen van expressie, die tegelijk een radicaal protest tegen de totale onderdrukking van menselijke mogelijkheden waren. Heel vroeg al doorzagen deze schrijvers hoe ideologisch geladen woorden en beelden mensen sturen en controleren. Het was niet nodig om te wachten tot 1984 – ‘newspeak’ beheerste in de jaren veertig van de vorige eeuw al het dagelijks leven.

De vrienden probeerden het onbewuste potentieel vrij te maken en experimenteerden met theatrale improvisaties, die ze ‘routines’ noemden. Het waren fragmenten, bestaande uit bizarre, soms gewelddadige en pornografische ‘protestverhalen’. Ze werden eerst met argwaan, later met afkeer en minachtende woede ontvangen. Toen Burroughs, niet in staat nog langer de druk van arrestaties en gevangenis te verdragen, ten slotte trouwde met zijn oude vriendin Joan en probeerde een aangepast leven te leiden, ging het totaal mis. In wat een dronkenmansspelletje had moeten zijn, schoot hij haar dood. Na een ingewikkeld proces waarin zijn onschuld kon worden aangetoond, verliet hij voor jaren zijn geliefde Allen Ginsberg en de VS. Hij ging in Tanger wonen, later in Parijs en Londen.

Eerste editie uit 1959 (met verkeerde titel)

Theatrale dialogen als redmiddel

Ondanks zijn contacten met schrijvers als Paul Bowles en de beeldend kunstenaar Brion Gysin leed Burroughs onder de eenzaamheid. Hij was een obsessief dagboekschrijver, maar draaide dol in zijn eigen, zo nu en dan paranoïde gedachten en zijn vreeswekkende dromen. In zijn brieven uit de eerste periode van ballingschap, tot 1959, probeerde hij de ‘routines’ als theatrale dialoog in briefvorm voort te zetten. ‘The curse of the diary can be broken by collaboration’, schreef hij. Als er maar een adressant was tot wie hij zich richtte, het liefst natuurlijk Ginsberg, dan bleef de stroom van beelden en verhalen op gang. De voornaamste thema’s bleven verslaving en exploratie van de innerlijke ruimte, hoe afstotelijk die inhoud ook zou zijn. Ginsberg redigeerde de fragmenten en uiteindelijk verscheen in 1959 Burroughs beroemdste boek Naked Lunch.

De zorgvuldig uitgezochte brieven uit de periode 1959-1974 in deze bundeling door Bill Morgan geven aanvankelijk een beeld van Burroughs’ strijd tegen de geestelijke onderdrukking. In een kamer in het later beroemd geworden ‘kunstenaarshotel’ 9, Rue Git-Le-Coeur, later ‘The Beat Hotel’ genoemd, worstelde hij met de woorden. ‘Rub out the words’ werd zijn strijdkreet: de tirannieke woorden van het repressieve systeem moesten worden uitgewist en plaatsmaken voor vrije, authentieke woorden. Authenticiteit is nu een afgezaagd modewoord; iemand als Burroughs heeft het nog kunnen schatten op zijn werkelijke waarde, bijna ‘dankzij’ de psychologische dictatuur van het conformisme.

Nieuwe literaire technieken
Om te ontsnappen aan ‘newspeak’ pakte Burroughs de techniek van het toeval op, die aan het begin van de eeuw al door de surrealistische schrijvers was gehanteerd. Niet alleen de ‘écriture automatique’, maar vooral het knippen en laten verspringen van naast en boven elkaar geplaatste teksten, totdat een nieuwe gevormd was. Deze ‘cut-up’-techniek werd iets later ook door de Nederlandse dichter Bert Schierbeek toegepast. In enthousiaste brieven vertelt Burroughs onder andere Brion Gysin over zijn vorderingen. Aan de oude makkers in de VS schrijft Burroughs soms in lange, moeilijk te volgen woordenstromen, soms duidelijk onder invloed van morfine- en andere preparaten.

Er zijn brieven aan zijn Franse en Amerikaanse uitgevers bij, die hem uiteraard probeerden te bestelen en hem zijn auteursrechten onthielden. In tegenstelling tot wat wel eens wordt gedacht, dat hij door zijn rijke familie werd onderhouden, leefde Burroughs van de hand in de tand. Zijn rijzende ster leverde hem weinig extra inkomsten op. Liefdesperikelen en het eeuwige dilemma van de kunstenaar die de passie nodig heeft om te werken, maar het levende object van die passie algauw lastig vindt komen vaak terug. Er zijn een paar ontroerende brieven bij aan zijn zoon, die na de dood van zijn moeder Joan door zijn grootouders in de VS werd opgevoed. Het was ook Burroughs zelf wel duidelijk dat hij geen vaderrol kon vervullen, al heeft hij William jr. een tijdje in Parijs laten overkomen. De jongen verafgoodde zijn vader en stuurde hem poëzie. In zijn antwoorden is Burroughs vol lof over de gedichten van zijn zoon.

Driedelig pak wordt icoon
Op de ‘Beat-generation’ volgde de ‘Protest-generation’. De denkbeelden van de voorlopers, die hun leven op het spel zetten voor hun idealen, werden overgenomen door rocksterren, hippies, studenten, dienstweigeraars. Eind jaren zestig verspreidden de nieuwe ideeën zich tegelijk met het gebruik van drugs als consumptiemiddel in een modieuze golf van ‘bewustzijnsverruiming’ over de hele westerse wereld. Drugsgoeroe Timothy Leary is door Burroughs verafschuwd. Zelf leek hij langzamerhand als icoon gebruikt en misbruikt te worden.

Een dwangmatige briefschrijver laat na zijn dood meestal een vracht papier na die voor een bezorger tegelijk een goudmijn en een Augiasstal is. Bill Morgan, die deze taak op zich heeft genomen en in een uitgebreid voorwoord helder verantwoording aflegt over de gemaakte keuzes, is een Burroughs-kenner, van wiens verzamelhand hopelijk ook een nieuwe selectie brieven zal verschijnen van de laatste periode, tot Burroughs’ sterfjaar 1997.

Rub Out The Words. The Letters of William S. Burroughs. 1959 – 1974 • Edited and with an introduction by Bill Morgan • Harper Collins Publishers (US)/Penguin Classics (UK) • ISBN 9781846141676