Zijn en wijn

De Engelse schrijfster Sarah Bakewell werd bekend door haar biografie van de Franse filosoof Michel de Montaigne, die meerdere prijzen won. In haar nieuwste boek De existentialisten neemt ze ons mee terug in de tijd, naar het Parijs van de jaren dertig tot vijftig van de twintigste eeuw. Samen met Bakewell bezoeken we een druk café, waar filosofen discussiëren terwijl ze wijn drinken en pijp roken. Er wordt gepraat, gedronken en gedanst. In een donker hoekje zit iemand druk te schrijven, en achterin zitten geliefden met elkaar te fluisteren. We gaan naar binnen, zoeken een plekje uit en luisteren naar de gesprekken van al deze bevlogen en geëngageerde denkers.

Filosofie als biografie

Dat Bakewell een sterke biografe is blijkt ook uit dit werk. De manier waarop ze over een aantal decennia van de geschiedenis van de filosofie vertelt is totaal anders dan andere werken die over dit onderwerp gaan. Bakewell vertelt niet alleen over de ideeën van denkers als Sartre, De Beauvoir, Camus, Merleau-Ponty, Heidegger en Husserl, maar leert ons bovendien de personen daarachter kennen.

Zo vertelt ze over de jonge Sartre en Simone de Beauvoir die (uiteraard in een café, onder het genot van een cocktail) van een vriend hoorden over een nieuwe filosofie die in Duitsland was ontstaan: de fenomenologie. Het verhaal gaat dat Sartre direct naar de boekhandel vertrok en daar riep: ‘Geef me alles wat u over heeft over fenomenologie!’ Ondanks dat het 1933 was en Hitler net aan de macht was vertrok Sartre nog hetzelfde jaar naar Berlijn om zich in die nieuwe filosofie te verdiepen.

De fenomenologie had als motto: ‘Terug naar de dingen zelf!’ Deze filosofen stelden geen grote vragen, maar poogden de wereld en de dingen zoals die zich aan ons voordoen te beschrijven en onderzoeken. Geïnspireerd door deze manier van denken ontwikkelde Sartre zijn eigen filosofie, die het existentialisme zou heten en veel filosofen en schrijvers zou beïnvloeden.

Vervlechting van denkbeelden

Bakewell leert ons tal van denkbeelden kennen. Ze wijst aan hoe en waar de verschillende zienswijzen elkaar beïnvloedden en hoe deze denkers met elkaar in discussie gingen. Toch is het omvangrijke boek op geen enkel punt saai. Doordat Bakewell beschrijft hoe de existentialisten leefden en welke invloed de gebeurtenissen daarin hadden op hun denken, is het boek van begin tot eind spannend. We lezen hoe de Tweede Wereldoorlog uitbreekt, hoe de manuscripten van Husserl naar een veilige plek gesmokkeld worden, hoe Sartre als krijgsgevangene leeft, hoe Heidegger zich aansluit bij de nazi’s en hoe het Husserl verboden wordt les te geven omdat hij Joods is. Ook zien we hoe het weer vrede wordt en hoe niet lang daarna de Koude Oorlog uitbreekt.

Intussen denken, schrijven en doceren de existentialisten verder, worden ze beroemd en raken ze vaak met elkaar in verhitte discussies verzeild over politiek. Vriendschappen ontstaan en worden verbroken. Bakewell toont in wat voor een ongelofelijk interessante en roerige tijd het existentialisme is ontstaan, waardoor de denkbeelden veel levendiger worden dan wanneer je ze zou bestuderen los van de plaats en tijd waarin ze ontstonden.

Filosofie van de vrijheid

De schrijfster geeft een zeer gedegen beschouwing van de inhoud van deze moeilijk te definiëren filosofische stroming. Andere werken over het existentialisme gaan vaak een definitie uit de weg, omdat de verschillende filosofen te uiteenlopende denkbeelden zouden hebben. De existentialisten doet recht aan die verschillen, maar laat ook het overeenkomende- en achterliggende idee zien.

Zo komt Bakewell tóch tot een definitie van het existentialisme, wat in het kort de filosofie van de vrijheid genoemd kan worden. De mens is volledig vrij en daardoor verantwoordelijk voor alles wat hij doet en kiest. Wel is hij altijd gesitueerd in een wereld waar hij ‘geworpen’ is. ‘Het menselijk bestaan is dan ook dubbelzinnig.’ De existentialisten verschilden vaak met elkaar van mening, maar dachten ieder op verschillende manier wel over dit menselijk bestaan in vrijheid na. Ze waren geëngageerd, stonden midden in de maatschappij en schreven over al wat gebeurde en wat dat betekende.

Hedendaags existentialisme

Bakewell laat zien dat vandaag de dag het existentialisme nog even actueel is als in de tijd waarin het ontstond. Vrijheid is een begrip dat in de moderne samenleving weer aandacht verdient.

Ons bekruipt het gevoel dat de samenleving op een ongezonde manier wordt beheerst door grootschalig management en allerlei controlemechanismen.

Racisme en discriminatie zijn nog niet verdwenen uit de samenleving, en door verschillende politici wordt de vrijheid om vrijuit te spreken en schrijven aangevallen.

Het existentialisme blijft essentieel omdat de vragen die het onderzoekt de belangrijkste vragen zijn voor de mens in de wereld. ‘Wat zijn we en wat moeten we doen?’ De existentialisten is een prachtige, vermakelijke en leerzame schets van een fascinerende tijd in de nabije filosofiegeschiedenis, waar we bovendien nuttige gedachten uit kunnen halen voor de hedendaagse maatschappij.