Levensverhaal van een rat

Afgelopen zomer verscheen Pieter Waterdrinkers De rat van Amsterdam, een stevige literaire roman. Waterdrinker is Rusland-correspondent en auteur van onder andere Danslessen (1999), zijn debuutroman die een vervolging voor antisemitisme veroorzaakte, en het succesvolle Tsjaikovskistraat 40 (2018­). Een bevlogen man die graag de nuance aanbrengt wanneer het gaat om de relatie tussen Rusland en Europa, zo blijkt ook uit De rat van Amsterdam.

De toon die wordt gezet door Ruben Katz, hoofdpersoon en zelfbenoemde rat der ratten, is in eerste instantie weinig genuanceerd. Vol grootspraak en originele vergelijkingen begint hij het verhaal van zijn leven te vertellen. Hij brengt zijn confessie vanuit de gevangenis, waar hij zegt te zitten voor een klein misdrijf. Maar erg betrouwbaar is hij niet. Is er alleen fraude in het spel, of heeft zijn obsessie met jeugdliefde Phaedra toch iets te maken met haar dood?

Ruben Katz wil geen geschiedenisles geven, noch iets rechtzetten. De literaire relevantie van de roman schemert eigenlijk door het beweeglijke narratief heen, vooral in de eerste helft. Die zit hem in Waterdrinkers unieke benadering van het historische in relatie tot het persoonlijke. Van zijn vader moet de jonge Ruben ‘proberen […] zoveel mogelijk door de verschijnselen in dit bestaan heen te kijken. Oorzaak en gevolg te zien. Herkomst en huidige locatie.’ Hij moet weten dat iedereen dezelfde behoeften heeft en dat de wereld niet statisch, maar voortdurend in beweging is. Die boodschap blijft gedurende de roman impliciet aanwezig.

Hoop en heimwee

Wanneer het gebroken Letse gezin bestaande uit Ruben en zijn ouders (zijn zusje Liza is dood) in Nederland belandt en het ontwortelde bestaan opnieuw moet opbouwen, komen de laagjes van de geschiedenis bloot te liggen. Iets zo vanzelfsprekends als een snackbar wordt door de ogen van een immigrantengezin symbool voor zowel hoop en welvaart als corruptie. Als hoofd van Snackbar Cinderella lijkt Rubens vader voor het eerst te integreren maar daarmee verwijdert hij zich ook steeds verder van het gezin.

Een bijzonder pijnlijke scene voltrekt zich wanneer Ruben met zijn klas de snackbar binnenstapt. Zijn vader, de man die vier talen sprak en Napoleon en Goethe bewonderde, wordt vernederd door Rubens klasgenoten van het elitaire Amsterdamse gymnasium.

De snackbar, de viskraam en De Wallen staan in schril contrast met de samowar, een Russische theemachine waar Rubens moeder haar dagen mee vult en het enige bezit van waarde dat ze nog hebben uit Riga. Moeder komt nauwelijks de flat uit, wordt gekweld door medische problemen en verliest zichzelf in een existentiële heimwee naar de Sovjet-Unie die niet meer bestaat. Waar vader de manische missie heeft alles te vergeten en opnieuw te beginnen, wordt moeder ziek van nostalgie.

Laagjes

Met hetzelfde opportunisme als zijn vader liegt en bluft Ruben zich door zijn leven heen. Hij lijkt een slimme schaakspeler, maar Waterdrinker laat zien dat het leven ook een grote aaneenrijging van toevalligheden is. De plot van De rat van Amsterdam laat te wensen over, maar het is zonder twijfel een volle, rijke roman. Waterdrinker toont dat de wereld om ons heen is opgebouwd uit laagjes van geschiedenis en dat de mens, immer gericht op overleven, uiteindelijk niet veel verschilt van de rat.