Een blik over de schouders van Clio

Maks visie op geschiedschrijving is bij uitstek van toepassing op Péter Forgács’ oeuvre. Forgács’ films en installaties zijn opgebouwd uit bestaand beeldmateriaal. Door subtiele aanpassingen en een suggestieve montage krijgen de beelden de lading van pakkende en complexe historische openbaringen.

Voor zijn belangrijkste films heeft de Hongaarse mediakunstenaar altijd gebruik gemaakt van amateurfilms die hij redde van de vergetelheid. The Danube Exodus was in eerste instantie een film die Forgács in 1998 maakte aan de hand van het filmmateriaal van Nandor Andrasovits die de kapitein was van het Hongaarse rivierschip De Koningin Elizabeth. Het schip werd in 1939 door Slowaakse joden ingehuurd zodat zij via de Donau konden vluchten naar de Zwarte Zee. Andrasovits was een fanatiek amateurfilmer en legde zijn Joodse passagiers vast tijdens hun onzekere tocht over de rivier.

De tegenpool van de Joodse exodus wordt gevormd door de beelden die Andrasovits maakte toen hij in opdracht van de nazi’s zijn schip moest inzetten om etnische Duitsers te evacueren uit het door de Russen bezette Bessarabië. Tijdens deze tocht over de Donau maakte hij filmbeelden van Duitse boeren die gedwongen werden om te vluchten naar een onbekende bestemming ergens in het nieuwe Duitse rijk.

Voor de installatie die nu te zien is in ZAAL5 heeft Forgács de beelden van The Danube Exodus verdeeld over vijf levensgrote schermen waarop fragmenten van de film te zien zijn. De duistere ruimte en het formaat van de projecties geven de oorspronkelijke beelden een nog veel sterkere lading doordat de bezoeker op kan gaan in een verleden dat haast tastbaar is geworden. De amateurfilms bevatten geen geluidsband en Forgács heeft de stilte opgevuld met suggestieve geluiden, melancholieke oude liedjes, een oude opname van Strauss’ An der schönen blauen Donau en de hypnotische muziek van zijn vaste componist Tibor Szemzõ.

Verloren domein

Via een interactief beeldscherm kan de bezoeker zelf een verhaal kiezen, en verschillende contrasterende verhalen kunnen zo worden verenigd. De ontstane spanning is typerend voor Forgács’ oeuvre, waarbij door tegenoverplaatsingen en schimmige associaties de kijker een andere blik op het verleden ervaart. Beelden van mensen in slowmotion veranderen opeens in confronterende freeze frames als zij recht de camera in kijken. De empathie die de kijker voor deze personen heeft wordt keer op keer op de proef gesteld. Bezoekers wisselen blikken uit en staren naar lachende SS-ers die genieten van het idyllische Bessarabische landschap. Op een ander scherm zijn Joodse vluchtelingen te zien die schijnbaar zorgeloos dansen op het dek van Andrasovits’ schip, terwijl ze op de vlucht zijn voor het nazi-regime.

In een andere sequentie waar prachtig met de spiegeling van gebouwen wordt gespeeld is de schoonheid van de beelden een esthetisch toevluchtsoord, weg van de chaotische en verwarrende tijden die eerder zijn waargenomen. De geometrische kracht ervan wordt herhaald in een zee van marcherende Duitse soldaten, een beeld dat de onontkoombare dreiging van oorlog op de bezoeker weet over te brengen. Ondanks de beladen historische context hebben veel beelden ook een ongrijpbare sensuele lading.

Confronterende empathie

In een interview met 8WEEKLY verklaarde Forgács dat The Danube Exodus gaat over de mogelijkheid dat iedereen een vluchteling kan zijn. De Joodse en Duitse passagiers van Andrasovits’ schip zijn de speelbal van plotselinge politieke pacten, onduidelijke internationale verdragen en beperkende rassenwetten. Het individu als slachtoffer van deze grootsere historische krachten is zelden zo pakkend maar tegelijk ook zo subtiel in beeld gebracht.

De boodschap die doorschemert in Forgács’ oeuvre is dat de geschiedenis vol tegenstrijdigheden zit, ondanks het feit dat ze worden gladgestreken in officiële versies die gelden als de waarheid. In zijn gebruik van schijnbaar banale amateurfilms maakt Forgács bescheiden maar essentiële voetnoten bij het officiële verhaal. Uiteindelijk biedt The Danube exodus een kans om verwonderd over de schouders van Clio – de Griekse muze van de geschiedschrijving – te kijken naar beelden uit het verleden, en zelf te oordelen over wat er daadwerkelijk heeft plaatsgevonden.