Eigenzinnige vroomheid
Nu de verfilming van Knielen op een bed violen, de succesroman van Jan Siebelink, toch mogelijk is gebleken, komt historicus Fred van Lieburg met een boekje waarin hij de achtergronden van het verhaal opdist. Een kijkje achter verduisterde ramen.
Al sinds de roman van Siebelink in 2005 verscheen roept het werk hevige reacties op. Velen vinden het fantastisch en treffen tussen de duistere materie toch ook sprankjes hoop en liefde aan; anderen kunnen de donkerte niet verdragen en begraven het boek – letterlijk en figuurlijk. Wellicht is Jan Siebelink en de geschiedenis achter Knielen op een bed violen voor deze laatste groep wel extra interessant. Onbegrip voor de ander komt immers vaak uit onwetendheid voort.
Vragen
Naar verluidt kreeg Paul Verhoeven, aanvankelijk de aangewezen man om de bestseller te verfilmen, na verloop van tijd zo’n hekel aan het hoofdpersonage Hans Sievez, dat de regisseur het project staakte. Ben Sombogaart maakte de film uiteindelijk wel. Is het niet frappant dat een kunstenaar als Verhoeven, iemand die zich al in heel wat verschillende figuren heeft ingeleefd (er zijn gruwelijker gevallen te bedenken dan de bloemkweker uit Velp), juist deze vrome man niet aankon? Waarschijnlijk zegt het iets over Verhoeven zelf, maar net zo goed zegt het iets over onze tijd. Sinds de verzuiling staan we mijlenver van de wereld af waarin Siebelinks vader opgroeide, begin twintigste eeuw.
Onrust op het erf
Gelukkig is daar Fred van Lieburg, hoogleraar religiegeschiedenis aan de Vrije Universiteit Amsterdam; de juiste man om helder licht te werpen op ‘het zwartste calvinisme dat Nederland eigen is’, aldus Jan Siebelink zelf. Van Lieburg begint zijn relaas in het jaar 1862, het geboortejaar van Jan Siebelink I, de schrijvers grootvader. Hij schetst een boerenfamilie die aanvankelijk rustig meedeint op het religieuze landschap van toentertijd. Maar het landschap, in dit geval het protestantse, begint barsten te vertonen. Ontevreden gelovigen zeggen hun kerkelijk lidmaatschap op, splintergemeenten ontstaan. Terug naar de sobere basis is het devies. Zonder al dat nieuwerwetse gedoe.
‘Van al die onrust op het kerkelijk erf zal de familie Siebelink toch wel iets hebben opgevangen’, schrijft van Lieburg. Inderdaad zal Siebelink I zich afscheiden van zijn geestelijke gemeente en een zogenaamd ’thuislezer’ worden, zoals de vader uit Knielen op een bed violen dat ook was. Het woord zegt het al: een thuislezer is iemand die thuis, veelal aan de keukentafel, studeert en zelf de prediking (voor)leest.
Zuivere leer
Een episode, van grote invloed op de Siebelinks én de latere roman, is de opkomst van dominee Jan-Pieter Paauwe. In Siebelinks werk is hij gemakkelijk te herkennen als dominee J.J. Poort. Een vrije prediker, niet verbonden aan een kerkelijk genootschap, die de zuivere leer propageert. Ontdaan van alle poespas, terug naar de kern: het gedachtegoed dat de bloemkweker in fictie en werkelijkheid zo na aan het hart lag. Op dezelfde wijze worden de overige romanpersonages naar de werkelijkheid gehaald. Dit alles op een manier die de verbeelding van de schrijver in zijn waarde laat.
De hoogleraar ontrafelt de familiegeschiedenis van de Siebelinks en daarmee een vergeten verhaal van Nederland. Het onderzoek dat Van Lieburg uitvoert is minutieus. De complexe materie die hij vervolgens weet om te zetten in een uiterst leesbaar en levendig geheel, vergt beheersing van het materiaal tot in de puntjes.
Eigenzinnig
Het beeld dat van de familie Siebelink komt bovendrijven, is een beeld van eigenzinnige geesten. Mensen die er niet voor terugdeinzen hun eigen weg te gaan. Zoals ook Jan Siebelink – hij was ooit leraar Nederlands en Frans toen hij op een dag besloot om schrijver te worden – een niet voor de hand liggend pad verkoos. Dat die weg met eenzaamheid en grote offers gepaard gaat, is niet een simpel op de koop toe nemen, maar een aanvaarden van uiterste consequenties. Je eigen pad volgen is een populair gedachtegoed. Een vreemde paradox ontstaat echter wanneer de volger vervolgens veroordeeld wordt, omdat hij of zij buiten buiten de sociaal geaccepteerde banen treedt. Daarom, voor iedereen die het boek begroef (en voor Paul Verhoeven): behoud een open geest, verdiep je in de ander, verdiep je in de achtergrond en geef Knielen op een bed violen nog een kans.
