De kunst van het herinneren

In Memory of Memory vertelt op een indirecte manier verschillende verhalen. Stepanova vertelt haar eigen verhaal, waarin ze beschrijft hoe ze verschillende documenten in haar appartement in Moskou vindt en onderzoekt, hoe ze begint met het schrijven van dit boek en hoe ze zich verhalen uit haar kindertijd herinnert. Tegelijkertijd vertelt ze het verhaal van haar familie aan de hand van deze documenten. Zo zijn er in het boek brieven uit verschillende periodes opgenomen, waaronder correspondenties tussen moeders en zonen, liefdesbrieven, en een hoofdstuk waarin foto’s worden beschreven. Daarnaast schrijft Stepanova over het leven van verschillende historische figuren. Een heel hoofdstuk is gewijd aan Charlotte Salomon en het verhaal achter haar werk Life? Or Theater? en aan Osip Mandelstam en het antisemitisme dat hij ervaarde.

Genre bending

Het boek speelt met uiteenlopende genres, variërend van essays en historische documenten tot literatuurkritiek. Deze diverse genres dienen als bouwstenen die feit en fictie combineren. Dit versterkt de diepgang van het werk doordat de verhalende stukken en historische documenten elkaar ondersteunen en samen zorgen voor een dieper inzicht in de levens van de beschreven mensen. Naast het vertellen van verhalen reflecteert Stepanova aan de hand van essays over de betekenis van herinneren en over hoe men herinnerd kan worden. Dit doet ze door in dialoog te treden met werken van geleerden zoals Roland Barthes, Susan Sontag, en Jacques Rancière. De thema’s van deze essays variëren sterk; sommige bespreken de functie van foto’s en dagboeken in het proces van herinneren, terwijl andere ingaan op het idee dat Joden in het verleden vaak hun identiteit moesten verbergen of er zelfs beschaamd over waren.

Hoewel het boek fragmentarisch is en een zekere lineariteit mist, lijkt dat opzettelijk. In een van de eerste hoofdstukken bespreekt Stepanova hoe herinneringen vaak onbetrouwbaar zijn, omdat we dingen bijverzinnen of ons slechts fragmenten herinneren. Ze past deze theorie toe op de structuur van het boek. Door brieven door het boek heen te verspreiden, wordt de lezer gedwongen het gefragmenteerde aspect van herinneren als leesproces te ervaren. Op deze manier ontdekt de lezer stukje bij beetje de geschiedenis en moet hij zelf de verschillende fragmenten samenvoegen tot een verhaal. Bovendien is het boek niet alleen gericht op de verschillende genres, maar ook op de denkprocessen van Stepanova zelf. Dit zei ze in een interview met de International Booker Prize in 2021, toen ze voor dit boek en zijn vertaling op de shortlist stond.

Duale identiteit

Het boek legt ook een sterke nadruk op vrouwelijkheid en vrouwelijke figuren, wat gezien de Joodse moederlijntradities geen toeval is. In het begin van het boek merkt Stepanova op: ‘The men in this family are barely illuminated, as if history consisted only of heroines, and couldn’t quite stretch to heroic men’ (‘De mannen in deze familie worden nauwelijks belicht, alsof de geschiedenis alleen uit heldinnen bestond en zich niet helemaal kon uitstrekken tot heldhaftige mannen’). Ze beschrijft hoe ze ’the line of transmission’ (‘de lijn van overlevering’) ziet als iets dat van moeder op dochter wordt doorgegeven, waarbij elke dochter de kans heeft ’to be the single teller of the tale’ (‘de enige verteller van het verhaal te zijn’). Deze passages zijn cruciaal voor de rest van het boek omdat ze verklaren waarom Stepanova het zo belangrijk vindt om het verhaal van haar familie te vertellen. Deze vrouwelijke focus komt vooral naar voren doordat de meeste documenten afkomstig zijn van haar grootmoeder of overgrootmoeder.

Naast haar vrouwelijkheid staat de Joodse achtergrond van de auteur vaak centraal in Stepanova’s werk. De Joodse geschiedenis in Rusland wordt vaak over het hoofd gezien of vergeten, hoewel het een belangrijk deel uitmaakt van het culturele erfgoed. Helaas zijn er tegenwoordig weinig Joden in Rusland die hun verhaal kunnen vertellen, waardoor een terugblik op het verleden des te relevanter is. Stepanova’s focus op haar familiegeschiedenis belicht niet alleen het leven van Joden in Rusland, maar ook de aanhoudende problemen van antisemitisme, zowel in Rusland als wereldwijd.