‘Het eenige meisje in de wereld dat een machinegeweer bedient’

Ze was stoer, Fanny Schoonheyt (1912-1961). In het vrome Spanje van de Burgeroorlog (1936-1939) rookte zij bij het leven, sleutelde aan machines en volgde een pilotenopleiding.

Mysterie en raadsels

In Nederland was zij, als redacteur bij de NRC en met bijdragen in De Groene Amsterdammer, doorgedrongen tot het intellectuele milieu, al bleven haar journalistieke successen beperkt. En hoewel ze de nodige kunstkritieken en beschouwingen van de actualiteit schreef, lukte het niet langer haar stukken te slijten toen zij eenmaal als ‘miliciana’ in de strijd tegen Franco betrokken raakte.

Al in 1986 maakte biografe Yvonne Scholten als radiomaker voor de VPRO een uitzending over Fanny Schoonheyts rol in de Burgeroorlog. Berichten over de voor de Colombiaanse FARC vechtende Tanja Nijmeijer en hernieuwde controverses rondom de Burgeroorlog in Spanje zetten haar een paar jaar geleden aan haar onderzoek te hervatten. Het leven van Fanny is omgeven met mysterie. Haar motieven om naar Spanje te trekken waren voor velen een raadsel, en ook haar dochter sloeg achterover van verbazing toen Scholten haar confronteerde met haar moeders verleden. De sporen die Fanny achterliet zijn dan ook summier.

Een spannend geschiedverhaal

Scholten kiest daarom voor het onderzoek zelf als rode draad van haar verhaal. Elke nieuwe aanwijzing leidt zij uitgebreid in, en vormt de aanzet tot meer historische context. Daarbij schrikt ze er niet voor terug haar persoonlijke keuzes en twijfel te belichten. Zo verzucht ze na een passage vol vermeende connecties en affaires: ‘Hoeveel coïncidenties kan een levensverhaal verdragen?’

Geleidelijk ontvouwt zich zo een geschiedenis die leest als een spannend verhaal. Elke nieuwe ontdekking plaatst Scholten in een historische context, en soms wordt ook zijzelf door de geschiedenis ingehaald; wanneer ze bijvoorbeeld mensen aanhaalt die ze in 1986 nog interviewde, maar bij wie ze door hun overlijden geen nieuwe vragen kwijt kon. Haar vondsten deelt Scholten graag met de lezer, in vele en vaak lange citaten. Soms is ze hierin wat overenthousiast. Want hoewel contemporaine observaties in een archaïsch taalgebruik levendige illustraties opleveren, halen ze ook de vaart uit de tekst.

Een verborgen verleden

In Spanje groeit Fanny uit tot een geziene strijder voor de goede zaak. Een Nederlandse journalist beschreef haar daarom destijds als ‘het eenige meisje in de wereld dat een machinegeweer bedient, een groote mooie blondine’. Dat dit opzienbarend was, bewijzen ook hedendaagse Spaanse historici, die niet geloven dat een buitenlandse vrouw zich zodanig kon opwerken. Met genoegen beschrijft Scholten hun verbazing als zij haar verhaal bekroont met een foto van Fanny in officierskostuum.

Wanneer de Burgeroorlog gestreden is, ontneemt de Nederlandse regering Nederlanders die in Spanje streden de nationaliteit. Franco zuivert zijn tegenstanders of denaturaliseert ze. Fanny weet naar Zuid-Amerika te ontkomen, waar haar grote zwijgen begint. Een van de verklaringen die Scholten hiervoor aandraagt zijn Fanny’s mogelijke werkzaamheden voor de Russische geheime dienst, waardoor zij zelfs in contact kwam met Ramón Mercader, de man die Trotski de schedel insloeg. Het lijkt de climax van een misdaadthriller.

Meeslepende speurtocht

De geschiedschrijver reconstrueert het verleden, maar moet daarbij onvermijdelijk keuzes maken. Yvonne Scholten omarmde dit gegeven. Zij schreef een boek dat leest als een geschiedenis van de Spaanse Burgeroorlog, van het individu dat vecht voor een ideaal, en van de zoektocht naar de sporen die deze beider geschiedenissen nalieten. Fanny Schoonheyt is daarmee niet alleen het levendige verslag van een eenling op een ideologisch strijdtoneel, het is ook een meeslepende speurtocht naar de overblijfselen van dat verleden.