Chauvinistische schurk(en)

Leonhard werd geboren in Wenen en leefde van 1935 tot 1945 in Moskou. Zijn moeder was een overtuigd communiste en vertrouweling van de bekende Duitse communiste Rosa Luxemburg. Nog geen jaar nadat de jonge Wolfgang en zijn moeder de kleine Sovjetflat hadden betrokken, maakte het gezin kennis met Stalins Grote Zuivering: ‘Ze was opgehaald. Zoals altijd wanneer Stalins handlangers opdoken, was dat ’s morgens in alle vroegte gebeurd. Negen maanden lang hoorde ik niets van haar. (…) Ze werd tot vijf jaar strafkamp veroordeeld. Deze voor de toenmalige verhoudingen milde straf betekende, zoals iedereen wist, dat de veroordeelde onschuldig was. Je legde je erbij neer.’  

Wat is waar?
In dit boek worden alleen de donkere kanten van Stalin aanschouwelijk gemaakt – waarbij Leonhard dus ook uit persoonlijke ervaringen put.  Nu is het niet zo’n uitdaging om de Russische dictator in een kwaad daglicht te stellen, maar het boek heeft nu eenmaal als doel de politieke spelletjes en de misdaden van Stalin zichtbaar te maken. Algemeen bekende feiten en gebeurtenissen, zoals de goelag en de Grote Zuivering, worden aangevuld met interessante details zoals Stalins reactie op de Duitse invasie in juni 1940:

Hij vertrok naar zijn datsja en zette het op een drinken. Pas op 3 juli – bijna drie weken na de Duitse invasie – trad hij weer in de openbaarheid. Zijn radiotoespraak was een ramp. Hij mompelde. Zijn woorden waren amper te verstaan. Het was geen redevoering waaruit de bevolking moed kon putten. (…) De radiotoespraak zou nooit meer uitgezonden worden. Later zou ze opnieuw opgenomen worden, met een vreemde en strijdlustige klinkende stem.

Dergelijk passages zijn zeer vermakelijk, maar moeilijk te verifiëren omdat de auteur geen gebruik maakt van een notenapparaat – slechts een summiere literatuurlijst.

Haffner
Voor de oplettende lezer is de titel van Leonhards boek weinig origineel. De alom gerenommeerde Duitse historicus Sebastian Haffner schreef in 1978 het boek Kanttekeningen bij Hitler. In dat opzicht kan Leonhard een gebrek aan fantasie verweten worden, maar hij heeft een onderhoudend boek geschreven, met een oprecht doel. Kanttekeningen bij Stalin is een aanklacht tegen de rehabilitatie van Stalin, maar geenszins een afrekening met het communisme als politiek systeem: ‘Wie het stalinistische tijdperk en Stalins optreden waarheidsgetrouw weergeeft, herschrijft de geschiedenis niet tegen, maar voor het communisme.’ Volgens Leonhard hebben de misdadigheden van Stalin niets te maken met marxistische ideeën, maar het feit blijft dat zijn misdaden prima uitvoerbaar waren in een dergelijk politiek systeem.

Het is niet verwonderlijk dat uitgerekend Poetin het eerherstel heeft geïnitieerd: zowel Poetin als Stalin zijn groot-Russische chauvinisten, schurken als men wil. Russen zijn daar kennelijk zeer gevoelig voor en daardoor zal Leonhards protest (in Rusland) aan dovenmansoren gericht zijn.

Lees ook de recensie van David Priestlands De rode vlag. De wereldgeschiedenis van het communisme en van Archie Browns De opkomst en ondergang van het communisme.