Zinloze goedheid tussen vernietigende krachten

 

Leven & Lot is in veel opzichten een traditioneel Russische roman: zeer omvangrijk, breed opgezet en bevolkt met enkele honderden personages, waarvan de belangrijkste door familiebanden met elkaar zijn verbonden. De verhaallijnen worden in afwisselende hoofdstukken met elkaar verweven. Zo zijn er veelvuldig terugkerende scènes bij een Russisch tankkorps aan het front, in een werkkamp in de Sovjet-Unie of in een natuurkundig laboratorium. Maar Grossman beschrijft ook het leven in een Duits concentratiekamp en een belegerd Duits regiment.

Een centrale rol is er voor de in het dagelijks leven nogal onhandige kernfysicus Viktor Strum. Hij boekt een grote doorbraak in zijn onderzoek, maar komt in de problemen als blijkt dat zijn bevindingen niet stroken met de opvattingen van Lenin. De joodse Strum wordt bovendien geconfronteerd met groeiend antisemitisme binnen de Russische overheid. Een dreigende arrestatie gaat niet door als Stalin persoonlijk belangstelling toont voor zijn onderzoek. De collega’s die Strum eerst verketterden, hemelen hem nu op. Hij wordt heen en weer geslagen tussen loyaliteit en afkeer ten aanzien van de Sovjetautoriteiten, die zuivere wetenschap ondergeschikt maken aan de partijlijn. Als hem wordt gevraagd een brief te ondertekenen waarin de doodstraf wordt geëist voor een aantal artsen, die de schrijver Maxim Gorki vermoord zouden hebben, komt hij in grote gewetensnood. Iedereen weet dat de beschuldiging vals is. Hij tekent wel, maar heeft vervolgens grote wroeging. Grossman heeft zelf een vergelijkbare brief ondertekend. 

Zinloze goedheid
Leven & Lot is het meest indringend wanneer het verhaalt over gewone mensen – soldaten, arbeiders, bejaarden – overgeleverd aan immense krachten. Haarscherp tekent Grossman de vertwijfeling van hen die nog steeds geloven in de idealen van het communisme, maar slachtoffer worden van ideologisch geïnspireerde terreur. Ronduit aangrijpend is de beschrijving van een aantal Joden onderweg naar een vernietigingskamp. Hij volgt hen tot ze hun dood vinden in de gaskamer.

Grossman lijkt alle ideologie achter zich gelaten te hebben en alleen nog hoop te putten uit de individuele goedheid van gewone mensen. Alleen daardoor wordt de beschaving overeind gehouden. ‘Zinloze goedheid’ noemt hij dat. Het lijkt het enige waar hij nog in gelooft. Hij laat het de heilige dwaas Ikonnikov als volgt formuleren:

Het goede schuilt niet in de natuur, niet in de preken van geloofsleiders en profeten, niet in doctrines van grote sociologen en volksleiders, niet in de ethica van filosofen…
Toch dragen gewone mensen liefde in hun hart voor alles wat leeft. 

Loyaal en integer
Grossman doorleefde als burger en journalist aan het front de gehele Stalinperiode van zijn land. In Leven & Lot toont hij een zeldzame combinatie van loyaliteit aan de autoriteiten en mededogen met de Sovjetburgers. Ondanks de grotere intellectuele vrijheid na de dood van Stalin, werd het manuscript al voor publicatie in beslag genomen. Die ervaring knakte Grossman zowel persoonlijk en als schrijver. Pas na zijn dood kwam het tot publicatie. Nu is er een uitstekende vertaling van Froukje Slofstra van deze mijlpaal in de Russische literatuur.