Wilhelmus van Pruisen

En dat het toch de moeite waard kan zijn, bewijst de Leidse cultuurhistoricus Thomas von der Dunk met Buren. Het is een zogenaamd ‘omdraaiboek’ met twee alternatieve geschiedenissen: één van Nederland en één van Duitsland. Maar dat kun je ook andersom zeggen, want het thema van Von der Dunk is vooral de onderlinge afhankelijkheid die ons met de Oosterbuur verbindt.

Schwolle?

De alternatieve geschiedenis van Nederland begint met het overlijden van de Franse reiziger Balthasar Gerards aan door snert veroorzaakte holdrol. Als gevolg daarvan wordt Willem van Oranje geen Delfts lijk maar een krasse bejaarde, en wordt Nederland uiteindelijk vier Duitse bondslanden, met als hoofdsteden onder meer ‘Schwolle’ en ‘Hahrlem’. De verzwakking van het stadhouderschap na de dood Willem van Oranje heeft nooit plaatsgevonden en daarmee heeft de burger- en koopmansklasse in Von der Dunks alternatieve Nederland niet zo’n dominerende positie gekregen. Bovendien heeft Nederland zich bij de vrede van Münster niet uit de het Heilige Roomse Rijk der Duitse Natie kunnen losmaken. Gevolg: Reichelt in plaats van Albert Heijn, een fris oorlogstrauma en de mogelijkheid om bij elk café een halve liter Hefeweizen te halen. Maar geen babi pangang of Surinamers, want koloniën zaten er zonder overzeese expansie niet in.

Dom geluk

Maar het is vooral interessant om de logica te volgen waarmee Von der Dunk op dit punt aankomt. De serieuze geschiedwetenschap houdt zich uit principe niet met what-ifs bezig: over geschiedenis die niet gebeurd is kun je alles beweren, nietwaar? Nou, niet helemaal misschien, want je moet natuurlijk wel nadenken over de manier waarop niet-gebeurde ontwikkelingen hadden kunnen plaatsvinden. En daarin is Von der Dunk wel thuis: het verhaal maakt een goed doordachte en vooral waarschijnlijke indruk. Desondanks wordt duidelijk dat Von der Dunk zijn fantasie niet onbenut heeft gelaten, maar ook dat is functioneel: geschiedenis wordt immers in grote mate gedicteerd door dom geluk en stomme pech.

Monniksglabbeek?

Het ‘Duitse’ deel begint met de veroordeling en executie van Luther en volgt het lot van de katholieke Nederlanden vanaf dat moment. Een Oostenrijker in plaats van een Pruis als Duits keizer en voilá: Nederland mag Keulen, ‘Monniksglabbeek’ en ‘Dortmond’ tot de zijne noemen. Maar ja, met het Roergebied erbij was neutraliteit in de Eerste Wereldoorlog wel zo goed als onmogelijk en zaten we dus (weer) aan een oorlogstrauma vast en een loopgravenoorlog in de Achterhoek. Dat geeft Oerend hard ook meteen een nieuwe betekenis. Misschien was het toch wel beter geweest met Luther levend en Willem dood. Maar de manier waarop Von der Dunk de alternatieven waarheid laat worden is inventief.

Lollig

Wel zijn er een paar minpuntjes. De identieke opbouw van beide boekdelen betekent dat het hier en daar wat repetitief kan worden. Vooral de ‘speculatie in de speculatie’, waarin Von der Dunk op ironische manier de echte gebeurtenissen behandelt in een barrage van zinnen met vraagtekens, leest erg vermoeiend. Bovendien kan hij zich niet helemaal beheersen in zijn behoefte om lollig te zijn, met zelden erg inspirerende resultaten (hoewel het lot dat hij bedacht voor Hilbrand Nawijn bij mij wel weer een glimlach kon losmaken). Maar wat echt spijtig is, is dat na uitgebreide verhalen over de zestiende tot en met de negentiende eeuw, de twintigste en de eenentwintigste er wat bekaaid vanaf komen. Hoe zou zo’n Nederland zich ten aanzien van Hitler hebben gedragen? Hadden we dan nu wel een zetel in de Veiligheidsraad gehad en hoe zou onze economie er nu uitzien? Het zijn vragen die Von der Dunk, voorzichtigheidshalve misschien, onbeantwoord laat.

Tenslotte zou het aardig zijn om dit thema wat beter uitgewerkt te zien, maar ik besef dat dit daar misschien niet het medium voor is. Wat overblijft is een welkome poging tot een Nederlandse what-if geschiedenis – en wellicht een aanzet om wat creatiever met het verleden om te gaan.

De Week van de Geschiedenis 2005 loopt van 29 oktober tot en met 6 november. Buren wordt op zaterdagavond 29 oktober gepresenteerd in Madurodam.