Stapels feiten

Het boek belooft een bredere kijk op de fraude te geven en lessen hieruit te trekken voor de toekomst. In de tien hoofdstukken die het boek rijk is, gaat het leeuwendeel echter om de fraude van Stapel, waarmee mogelijk een eerlijker verhaal wordt verteld dan Stapel deed in zijn eigen boek Ontsporing. De publicatiefabriek is vooral een relevant boek voor studenten en mensen werkzaam in de (sociale) wetenschap.

Abma weet op een uiterst leesbare wijze de praktijken en de werdegangvan Diederik Stapel te beschrijven. Sommige hoofdstukken lezen zelfs weg als een misdaadroman. Abma schrijft doorwrocht over de werkwijze van Stapel, wat een prachtige, exemplarische casusbeschrijving van het handelen van een frauderende wetenschapper oplevert.

Goede wetenschap

De kritische beschouwing van zowel de fraudeur als de omgeving waarbinnen het voorkomt zet belangrijke vraagtekens bij wat wetenschap is. Binnen de sociale psychologie is een cultuur ontstaan waar het meer lijkt te gaan om het scoren van nieuwe feitjes in vooraanstaande vakbladen, dan om het doen van replicatieonderzoek om eerder getrokken conclusies te ondersteunen hetzij te ontkrachten. Daarbij schetst Abma tevens de onkritische houding, mede veroorzaakt door publicatiedruk van de vaktijdschriften; er is vaak te weinig tijd om ingezonden stukken te beoordelen op echtheid. Abma beschrijft bovenstaande constatering aan de hand van een voorbeeld van Stapels werkwijze, waarin hij de rol van het experiment omdraait, zoals te lezen op pagina 57:

De rol van het experiment in de sociale psychologie: dat dient in de eerte plaats om je verwachtingen te bevestigen, niet om ze te weerleggen.

In het boek Wetenschap in actie spreekt wetenschapsfilosoof Bruno Latour over het verwerven van bondgenoten als fenomeen in de wetenschap. Diegene die de meeste bondgenoten en bondgenootschappen weet te vergaren, komt lof of het gelijk ten deel of wint daarmee een wetenschappelijke controverse. Hiermee is dus helemaal niet gezegd dat de resultaten sterker zijn dan alternatieven. Stapel wist tijdens zijn carrière in ieder geval voldoende bondgenoten te verzamelen en deze ook nog eens strategisch in te zetten voor zijn ‘groteske sociaalpsychologische experiment’, het massabedrog waarmee hij bekend geworden is.

Gespletenheid

Paul Babiak en Robert D. Hare gaan in Snakes in Suits: When psychopaths go to work uitgebreid in op de aanwezigheid van psychopaten in de werkomgeving. Kort samengevat komt hun typering van de snake in suit op het volgende neer: de psychopaat is de ideale, charmante persoon die zijn gevolg meekrijgt en een dekmantel weet te werpen over zijn werkwijze. Een dergelijk persoon weet de juiste mensen voor zijn karretje te spannen en deinst niet terug wanneer zijn handelwijze tot schade bij anderen leidt.

Nu beweert Abma nergens dat Stapel tot deze categorie werknemers behoort, maar wie de onthullingen en het mea culpa van Stapel leest, kan gemakkelijk een conclusie trekken die riekt naar psychopathie. Stapel, zo leert De publicatiefabriek ons aan de hand van uitspraken en citaten uit Ontsporing, komt naar voren als een gespleten persoonlijkheid. De docent die zijn studenten uitleg geeft over wetenschapsethiek lapt zelf alle regels aan zijn laars. Het zijn deze feiten die verbijstering wekken en tegelijkertijd dit boek zo leesbaar maakt. Omdat we allemaal wel ergens die heimelijke gevoelens hebben om een stap te zetten op verboden terrein. Met dit boek blijven we op veilige afstand en lezen we over de wrange vruchten van een dergelijke misstap.