Peter Verhelst lezen blijft een uiterst opwindende bezigheid

Als zijn beste werk mag Tongkat, een verhalenbordeel genoemd worden. Het boek over de tragische held Prometheus, die het vuur van de goden stal en die in de fantasie van Verhelst slachtoffer is van een tijdloze wereld, biedt een unieke leeservaring op zich. Daarvoor hoef je niet eens precies te weten waar de auteur in zijn groteske, postmoderne taalspel precies naar toe wil.

In zijn laatste roman, Zwerm – geschiedenis van de wereld, dringt die vraag zich echter meer op. Waartoe dient dit boek? In Zwerm wordt namelijk veel meer gerefereerd aan de actualiteit dan ooit eerder gebeurde in Verhelsts werk. De terroristische aanslagen op het New Yorkse World Trade Center, de ontruiming van de Joodse nederzettingen in Palestina, Pim Fortuyn, de oorlog in Rwanda, de oprukkende vogelpest, nog in leven zijnde oud-nazi’s: alles komt in min of meer verbasterde vorm voor in de op hol geslagen 21e eeuw die Verhelst schetst. Een wereld die zich onvermijdelijk in de afgrond zal storten. De dreiging hiervan wordt voelbaar gemaakt doordat Zwerm begint op het duivelse paginanummer 666 en langzaam maar zeker terugloopt tot de climax van pagina 0.

Diabolische houdgreep

Het Kwaad is namelijk aanwezig, en het internet (www = 666) is daar de laatste manifestatie van. Maar ook de alomtegenwoordigheid van zich razendsnel verspreidende ziektes (computervirussen, oorlogsveteranenziektes, de vogelgriep) is een teken dat de Apocalyps aanstaande is. In Zwerm wordt gespeeld met de ook in de wereld buiten het boek aanwezige angst dat er iets afgrijselijks gaat gebeuren. Het nummer Ace of Spades van metal-act Motörhead is de regelmatig in de roman opduikende soundtrack van de diabolische houdgreep waarin onze overbevolkte planeet gehouden wordt.

In plaats van een commentaar op rumoerige tijden te geven, houdt Verhelst zich bezig met de beeldcultuur van de moderne tijd. Een cultuur waarin feit en fictie elkaar zijn gaan overlappen. Doordat elke gebeurtenis meteen verdwijnt in de mallemolen van de media (tv, film, internet, mobiele telefonie) is eeuwig onduidelijk wat de werkelijkheid nu eigenlijk is. Verhelst laat zijn postmoderne thriller door zo’n zwaarwichtige insteek echter niet lamleggen, maar neemt het heel natuurlijk in zijn boek op. Zwerm leest namelijk als een blockbuster. Door de vorm (de verteller laat zijn oog razendsnel als een camera over alles heen scheren en er wordt gebruik gemaakt van parallelle montage), de beschreven scènes (vaak opgebouwd uit filmcliché’s), maar ook door expliciete verwijzingen (“Een stem zegt: ‘Stilte op de set! Camera! Actie!'”, waarna het boek van start gaat).

Pixels

“Je zapt en je zapt en de wereld valt steeds sneller in beelden uiteen”, is in dat verband een veelzeggend citaat. Mensen zijn niet langer opgebouwd uit moleculen, maar uit pixels. Tekenend is bijvoorbeeld dat politieke demonstraties niks authentieks hebben, maar hun vorm ontlenen aan beelden die iconen zijn geworden: er worden bloemen in geweerlopen gestoken, iemand verspert met zijn lichaam pontificaal de weg van een Hummer alsof het een tank is op het Plein van de Hemelse Vrede, een man steekt zichzelf in de brand, terwijl hij in de lotushouding zit.

Verschillende personen proberen in het woeden van deze wereld hun hoofd boven water te houden. Abel, een briljant computerprogrammeur; Angel, een oorlogsveteraan die onoverwinnelijk is in zwerversgevechten; Mister V, de doorspeler van Israëlische regeringsgeheimen; Meneer J of H, een handelaar in angst; Pearl, een mysterieuze pianiste; dokter Goldstein, arts en geheim piloot van een gevechtshelikopter; Rimbaud, een maniakale videokunstenaar. Het zijn stuk voor stuk typische Verhelstpersonages: ongrijpbare sprookjesfiguren.

Zwerm trekt je, net als Verhelsts eerdere werken, mee in zijn razende vaart. Verhelst kan dat effect als geen ander bewerkstelligen. De eigenzinnigheid van de schrijver wordt de lezer vol in het gezicht gewreven, daar moet je tegen kunnen. Maar de Vlaming kan proza schrijven dat tegelijk vlot én rijk is. Bovendien gaat hij vormexperimenten aan zoals weinigen dat doen. De machine mag dan een enkele keer haperen, mag dan niet zo vlekkeloos functioneren als in Tongkat, Peter Verhelst lezen blijft een uiterst opwindende bezigheid.